14 czerwca 1940 roku

KL Auschwitz (KL – Konzentrationslager obóz koncentracyjny) założony w 1940 r. przez Niemców dla Polaków, z biegiem czasu stał się największym niemieckim nazistowskim obozem koncentracyjnym dla więźniów różnych narodowości i jednocześnie największym ośrodkiem masowej zagłady europejskich Żydów. Na fotografii: Wycinek z planu, na którym widoczne są koszary Wojska Polskiego w Oświęcimiu przed 1939 r.

Wprowadzenie przez Niemców na terenie Polski brutalnego terroru wobec jej mieszkańców, spowodowało masowe aresztowania Polaków, a w konsekwencji przepełnienie istniejących więzień i obozów. Władze okupacyjne stanęły przed koniecznością utworzenia nowych miejsc odosobnienia.

Dogodne położenie Oświęcimia oraz możliwość wykorzystania opuszczonych budynków polskich koszar zadecydowały o wydaniu przez władze SS rozkazu o założeniu obozu na przedmieściach tego miasta.

Początkowo miał to być obóz przejściowy dla 10 tys. Polaków przed ich wywiezieniem do obozów w głąb Trzeciej Rzeszy. Koncepcja ta szybko uległa zmianie, KL Auschwitz stał się jednym z największych obozów nie tylko dla Polaków, ale także dla obywateli innych okupowanych przez nazistowskie Niemcy krajów.

Depesza SS-Brigadefuhrera Hannsa Rautera do Prezydenta Rejencji katowickiej, informująca o wyrażeniu zgody przez generała lotnictwa Hansa Halma na wydzierżawienie budynków po koszarach na obóz Auschwitz.

Za datę uruchomienia KL Auschwitz przyjmuje się 14 czerwca 1940 r., dzień, w którym Niemcy przywieźli do obozu pierwszy transport więźniów politycznych – 728 Polaków z więzienia w Tarnowie. W tarnowskim więzieniu, traktowanym przez niemieckie władze okupacyjne także jako punkt zbiorczy, osadzono więźniów m.in. z: Krakowa, Zakopanego, Rzeszowa, Jarosławia, Przemyśla, Sanoka, Nowego Sącza. Na zdjęciu: mapa Tarnowa z okresu okupacji z zaznaczoną trasą przejścia więźniów pierwszego transportu. Fot. Zbiory Muzeum Okręgowego w Tarnowie

Na zdjęciu: mapa Tarnowa z okresu okupacji z zaznaczoną trasą przejścia więźniów pierwszego transportu. Fot. Zbiory Muzeum Okręgowego w Tarnowie

„Szliśmy poważni i przygnębieni. Byli wśród nas miejscowi tarnowianie – im chyba było najtrudniej. Choć trasa naszego marszu wciąż była pusta, jak gdyby wiodła przez kraj umarłych, mimo to gdzieniegdzie w oknach dało się dostrzec ukryte za firankami twarze [...]

[...] Spłoszone znikały szybko, aby za chwilę znów się ukazać. To oszołomione terrorem miasto w dwójnasób przeżywało wyjazd tak ogromnego transportu. Niejedna matka opłakiwała tu syna, niejedna żona – swego męża lub dziecko – kochanego tatusia. Ludzie płakali. W pewnym momencie, rzucona niewidzialną ręką upadła wiązanka czerwonych kwiatów, zdeptana wściekle butem idącego żandarma”.

Więźniowie pierwszego transportu. Tarnów, czerwiec 1940 r. Fot. autor nieznany

Większość pierwszego transportu stanowili młodzi ludzie: gimnazjaliści, studenci, wojskowi. Wśród starszych wiekiem znajdowali się przedstawiciele różnych zawodów: prawnicy, nauczyciele, księża, robotnicy, chłopi. Kilka osób było pochodzenia żydowskiego.

Aresztowano ich jesienią 1939 r. lub na wiosnę 1940 r., wielu podczas próby przedostania się poprzez Węgry do Polskich Sił Zbrojnych we Francji i Wielkiej Brytanii, innych za działalność konspiracyjną oraz w ramach realizacji zarządzonej przez Generalnego Gubernatora Hansa Franka akcji A-B (Ausserordentliche Befriedungsaktion) wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji. Ponadto w pierwszym transporcie znalazły się osoby aresztowane podczas ulicznych obław.

Fragment księgi ewidencyjnej więzienia w Tarnowie, na której widnieją m.in. nazwiska więźniów przywiezionych pierwszych transportem do KL Auschwitz w dniu 14 czerwca 1940 r.

Fragment księgi ewidencyjnej więzienia w Tarnowie, na której widnieją m.in. nazwiska więźniów przywiezionych pierwszych transportem do KL Auschwitz w dniu 14 czerwca 1940 r.

„W dniu 14 czerwca 1940 r. z Tarnowa odszedł transport z kilkuset więźniami, których skierowano do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Wyładowanie odbywało się przy akompaniamencie wrzasku i pokrzykiwań esesmanów oraz kapów, którzy biciem zmuszali nas do szybkiego wyładunku. [...]

[...] Miałem pecha, gdyż przy zeskakiwaniu otrzymałem uderzenie drągiem, a silnie wymierzony kopniak zmiażdżył mi mały palec u nogi – którego ból dał mi się we znaki przez najbliższe parę tygodni”.

Przez wszystkie powojenne lata wielu z tych, którym udało się przeżyć, dawało w różnorodny sposób świadectwo tamtych okrutnych lat. Przekazywali do Muzeum ocalałe z obozu dokumenty i pamiątki, uczyli historii i pamięci opowiadając, pisząc i tworząc prace plastyczne.

Jan Baraś-Komski, „Przy pracy”, Niemcy 1945

Jan Baraś-Komski, „Portret Kazimierza Jarzębowskiego”, KL Auschwitz 1940

Władysław Siwek, „Kara za ucieczkę”. Obraz przedstawia osadzenie w obozie rodziców zbiegłych więźniów