Evolutie op eilanden

De olifantsvogel is misschien wel de grootste vogel die ooit op aarde rondliep. Hij legde dan ook de grootste eieren ter wereld. De olifantsvogel kwam alleen voor op het eiland Madagascar. Daar had hij geen vijanden. Hij kon zich dus veroorloven slechts één ei te leggen en daar goed voor te zorgen. Het ei werd niet geroofd en het kuiken (een flinke jongen) had een grote kans om te overleven. Op het vasteland azen veel meer roofdieren op het nest. Een vogel legt daar vaak meer eieren. Ook als er maar een paar uitkomen heeft hij zijn kansen goed gespreid. Zie het filmpje waarin Rene Dekker dit principe kort uitlegt. De olifantsvogel is waarschijnlijk uitgestorven rond het jaar 1000, toen de mens het eiland voor het eerst bezocht.

Op het eiland Gargano, de spoor van de laars van Italie, leefde dit familielid van de haaregel, maar dan zonder stekels en waarschijnlijk met veel haar. Groot worden op een eiland heeft verschillende voordelen, zoals het feit dat roofdieren je moeilijker te pakken kunnen krijgen. En er is nog een voordeel. Kleine dieren hebben weinig lichaamsinhoud en dus een relatief groot huidoppervlak, waardoor ze veel warmte verliezen. Om hun energie goed in balans te houden, moeten ze de hele dag eten. Grotere dieren hebben minder voedsel nodig om warm te blijven. Dus de grote exemplaren van kleine dieren hebben een evolutionair voordeel, waardoor uiteindelijk kleine egels groot worden op een eiland. De reuzenegel was endemisch op Gargano, dat betekent dat het dier nergens anders voorkwam. Tijdens de latere ijstijden daalde de zeespiegel waardoor het eiland aansloot bij het vasteland en de egel uitstierf.

Dit hertje met vijf hoorns kwam ook op Gargano voor. Het had boven elk oog een hoorn met twee takken en een hoorn op de neus. Uit de fossiele vondsten blijkt dat deze bewapende herten in verschillende formaten voorkwamen, wat kan wijzen op de mogelijkheid dat Gargano vroeger een archipel was. Op elk eiland zou dan een andere vorm leven. Maar het is ook mogelijk dat kleinere en grotere herten naast elkaar leefden op hetzelfde eiland. Ze zochten elk hun eigen niche op. Allemaal hadden ze geen last van vijanden, dus ze behielden hun opvallende vorm met de vijf hoorns. Dit hertje is kleiner dan zijn huidige soortgenoten. Daardoor kan het makkelijker zijn warmte kwijt.

Je kent hem vast: de dodo! Deze vogel is wereldberoemd omdat hij er niet meer is. Op een eiland ben je kwetsbaar. Zodra er nieuwe dieren voet aan wal zetten, ben je blootgesteld aan gevaar, waar je niet op berekend bent. Als je niet gewend bent aan vijanden kan het snel met je afgelopen zijn. Zo verging het ook de dodo op Mauritius. De dodo was een duifachtige die niet meer kon vliegen. Ook dat is een aanpassing aan het eilandleven: hij had het eenvoudigweg niet meer nodig om het luchtruim te kiezen. Toen in de 16e en 17e eeuw de eerste mensen op het eiland aankwamen, namen ze in hun schepen ratten, apen en varkens mee. Wat er precies gebeurde, is niet bekend. Maar de dodo ging niet op de vlucht en beschermde zijn eieren niet, die dus makkelijk geroofd konden worden. Met de laatste dodo stierf de hele soort uit. Dit was de eerste keer dat door toedoen van de mens een dier uitstierf, vandaar dat de dodo het icoon van uitsterven is geworden.

Naturalis heeft een aantal echte dodobotten in bruikleen van Mauritius.

Ook een meer is een eiland, want het is geïsoleerd waardoor er geen soorten in of uit kunnen. In het Victoriameer in Tanzania hebben onderzoekers van Naturalis met hun neus bovenop de razendsnelle evolutie van vissen gestaan. De kleurrijke cichliden zijn een schoolvoorbeeld van evolutie doordat ze zich heel snel kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden. Voorbeelden van zulke aanpassingen zijn te vinden in de vorm van de tanden, de grootte van de ogen, en de lichaamsvorm.

Uitsterven op eilanden gebeurt nog steeds. Op kalksteenheuvels in Maleisie leven deze prachtige minuscule slakjes. De slakken die deze heuvels hebben bereikt raken volledig geïsoleerd, en evolueren daardoor tot endemische soorten. Dit betekent dat veel van de landslakken slechts voorkomen op één zo’n kalksteenheuvel en nergens anders ter wereld. Maar nu worden de heuvels afgegraven voor hun kalk. Met de heuvels sterven ook de slakjes uit. En dat terwijl er nog steeds nieuwe soorten worden ontdekt.