Fotografie z Powstania Warszawskiego

Wystawa prezentuje fotografie wykonane przez Prasowych Sprawozdawców Wojennych Komendy Głównej Armii Krajowej (PSW) w trakcie Powstania Warszawskiego. PSW to fotoreporterzy przeszkoleni konspiracyjnie w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w celu dokumentowania zbrodni niemieckich, przygotowywania materiału wywiadowczego oraz fotografowania akcji dywersyjnych polskiego podziemia. Wielu z nich do dziś znamy tylko z pseudonimu, o innych wiemy znacznie więcej. Przedstawiamy sylwetki pięciorga z nich: Stanisław Bala „Giza” to fotograf i operator powstańczej kroniki filmowej, jego siostra Halina Bala-Reuger „Małgorzata” – fotoreporterka i łączniczka, Eugeniusz Lokajski „Brok” – olimpijczyk, fotoreporter, Sylwester Braun „Kris” – fotograf dokumentujący Warszawę od początku wojny oraz Wiesław Chrzanowski „Wiesław”, nienależący do grupy PSW żołnierz dokumentujący szlak bojowy swego oddziału.

Zawdzięczamy im niezwykłą dokumentację życia walczącego miasta, oddającą atmosferę tamtych dni – radość pierwszych zwycięstw, determinację walczących i poświęcenie sanitariuszek, zaradność mieszkańców i późniejszy obraz zburzonej Warszawy. Wszyscy oni w sierpniu i wrześniu 1944 roku towarzyszyli Powstańcom, tak jak pięćdziesięciu innych fotografów. Losy każdego z fotoreporterów są fascynujące i barwne, tak jak pełne chwały i dramatyzmu było samo Powstanie,  jedna z największych bitew miejskich II wojny światowej; powstanie tragiczne, bo zakończone podpisaniem kapitulacji miasta, niewsparte wystarczająco ani przez zachodnich aliantów, ani przez stojące już u brzegów Wisły wojska sowieckie.

Fotoreporterzy dzielili los setek tysięcy warszawiaków – „Brok” zginął pod gruzami kamienicy, pozostali po kapitulacji znaleźli się w obozach jenieckich. „Kris” uciekł z transportu i wrócił do Warszawy, wkrótce jednak wyemigrował, a swe zdjęcia pokazał w Polsce dopiero w 1983 roku. Na emigracji pozostali „Giza” i „Małgorzata”. „Wiesław” powrócił do kraju, ale swoje fotografie ujawnił dopiero po 1956 roku.





Koniec wojny ani dla Warszawy, ani dla Polski nie oznaczał wyzwolenia, przyniósł bowiem nową okupację. Choć wspominanie bohaterstwa Powstańców było przez lata zakazane, pamięć o Powstaniu przetrwała. W 2004 roku otwarto Muzeum Powstania Warszawskiego, które do dnia dzisiejszego odwiedziło około 4,5 miliona osób.

Urodził się 1 stycznia 1909 roku w Warszawie.  Z zawodu był geodetą, pracował w Biurze Planowania Miasta nad projektami Warszawy Przyszłości. Od początku wojny dokumentował zniszczenia Warszawy i przejawy terroru okupanta. W konspiracji od 1940 roku. W Powstaniu był fotoreporterem Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej jako PSW „Kris”; fotografował  aparatem Leica.  Po kapitulacji wyszedł z ludnością cywilną, z transportu do Niemiec uciekł. W 1945 roku wrócił do Warszawy i odnalazł swoje negatywy – z  wykonanych podczas Powstania ok. trzech tysięcy zdjęć ocalała połowa. Na emigracji mieszkał w Szwecji i Stanach Zjednoczonych. W latach osiemdziesiątych powrócił do kraju. Był autorem albumu „Reportaże z Powstania Warszawskiego”. Zmarł 9 lutego 1996 roku w Warszawie.

Urodził się 10 listopada 1922 roku w Starowiskitkach k. Warszawy. W latach 1940 – 1942 uczył się w Szkole Budowy Maszyn (Wawelberg), uzyskując dyplom technika. Od lutego 1940 roku działał w konspiracji, w ramach VI Oddziału Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Ukończył kurs fotoreporterski oraz kurs dla operatorów filmowych. Numer legitymacji AK 120026. W Powstaniu Warszawskim  pracował jako operator filmowy, swoją kamerą 16 mm dokumentując walki na Woli i w Śródmieściu, zdobywanie kościoła Świętego Krzyża i sąsiedniej Komendy Policji. Po zakończeniu Powstania więziony w niemieckich obozach jenieckich Lamsdorf, Gross-Born i Sandbostel, ostatecznie osadzony w Lubece, numer jeniecki  101779. Po zakończeniu wojny pozostał za granicą, mieszkając we Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie skończył studia techniczne. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych osiedlił się w USA. Zmarł w 2013 roku.

Urodziła się 13 maja 1921 roku w Starowiskitkach k.  Warszawy w rodzinie  polsko-węgierskiej. Podczas okupacji, jako posiadaczka paszportu węgierskiego, mogła jeździć niemieckimi pociągami. W latach 1940–1941, po szkoleniu w Polskim Czerwonym Krzyżu, pracowała jako pielęgniarka. Działając w konspiracji jako kurierka Biura Informacji i Propagandy KG AK, rozwoziła podziemną prasę. Razem z braćmi Władysławem i Stanisławem ukończyła tajny kurs fotoreporterów. Podczas Powstania pełniła funkcje łączniczki reporterów i filmowców oraz fotoreporterki, jako PSW „Małgorzata”. Fotografowała aparatem Leica ze zrzutów alianckich. W 1944 roku awansowana na stopień plutonowego i odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Po kapitulacji Warszawy w niewoli, przebywała w obozach w Lamsdorf, Mülhberg i Altenburg.  Dostała się do Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet we Francji, po wojnie pozostała na emigracji w Wielkiej Brytanii i USA. Wyszła za mąż za PSW Leszka Ruegera, mieszkają w Kalifornii.

Urodził się 14 grudnia 1908 w Warszawie, w 1934 ukończył Centralny Instytut Wychowania Fizycznego. Instruktor lekkiej atletyki i nauczyciel wychowania fizycznego. W latach 1934-1937 odnosi wiele sukcesów w dziedzinie sportu, m.in.zdobywając tytuł Mistrza Polski w rzucie oszczepem (1934) i wicemistrzostwo świata w pięcioboju w Budapeszcie (1935), udział w olimpiadzie w Berlinie (1936), rekord w rzucie oszczepem w Poznaniu (1936), wygrana w tejże dyscyplinie w Atenach (1937). W Kampanii Wrześniowej dowódca plutonu 35 Pułku Piechoty. Wzięty do niewoli pod Brześciem nad Bugiem. W październiku 1939 przedostał się do Warszawy. W pierwszych latach okupacji ukrywał się, pracując jako robotnik. W 1942 otworzył zakład fotograficzny. Prowadził konspiracyjne nauczane wychowania fizycznego. W styczniu 1944 zaprzysiężony jako żołnierz AK „Brok”, dowódca plutonu w 3 kompanii praskiej, wchodzącej w skład I Batalionu 3 Rejonu Rembertów, VII Obwodu Armii Krajowej „Obroża”. W Powstaniu był oficerem łącznikowym kompanii Sztabowej Komendy Obszaru Warszawa AK „Koszta”, a od 30 sierpnia dowodził jej II plutonem, obok funkcji bojowych, fotografował zdobycznym aparatem Leica, jako PSW „Brok”. Eugeniusz Lokajski zginął 25 września 1944 pod gruzami zbombardowanego domu przy ulicy Marszałkowskiej 129.

Urodził się 4 grudnia 1920 roku w Sosnowcu. Ukończył warszawskie Gimnazjum im. Joachima Lelewela oraz Szkołę Podchorążych Rezerwy Saperów w Modlinie w stopniu podporucznika saperów. W Kampanii Wrześniowej walczył w obronie twierdzy modlińskiej. Od 1940 roku w Narodowej Organizacji Wojskowej. Prowadził szkolenia w konspiracyjnej Szkole Podchorążych. Podczas okupacji uczył się w dwuletniej Państwowej Szkole Technicznej na Politechnice Warszawskiej, równolegle realizując program przedwojennej Politechniki na tajnych kompletach.  W Powstaniu Warszawskim pełnił obowiązki dowódcy II plutonu kompanii „Anna” Batalionu „Gustaw”. Walczył na Starym Mieście, a po ewakuacji kanałami – w Śródmieściu. Po kapitulacji przebywał w obozach jenieckich Fallingbostel, Bergen-Belsen, Grossborn, Sandbostel i Lubeka. Do Polski wrócił w listopadzie 1947 roku, po ukończeniu studiów na Politechnice w Monachium.  Pracował dla hut śląskich w Chorzowie, w fabryce traktorów w Ursusie, prowadził wykłady na Politechnice Warszawskiej. Swoje fotografie z Powstania i obozów jenieckich przekazał Muzeum Powstania Warszawskiego. Zmarł w 2011 roku w Warszawie.

Powstańczy reporterzy byli wyposażeni w nowoczesne, małoobrazkowe aparaty Leica .  Dzięki rozmiarom i poręczności tego sprzętu, którego produkcję seryjną rozpoczęto w 1925 roku, fotoreporter mógł znajdować się w centrum wydarzeń.

Miasto nieujarzmione



Powstanie Warszawskie to jedno z najważniejszych, a jednocześnie najbardziej tragicznych wydarzeń w historii Polski XX wieku. Miało na celu wyzwolenie stolicy własnymi siłami i powitanie wkraczających wojsk sowieckich w roli gospodarza. Stanowiło ostatnią próbę uratowania Polski przed zniewoleniem. Powstanie to nie tylko 63 dni heroicznej walki z bronią w ręku, to również dwa miesiące sprawnego funkcjonowania na obszarze kilku kilometrów kwadratowych instytucji wolnej i demokratycznej Rzeczypospolitej. Za decyzję o podjęciu walki za wolność Polacy zapłacili ogromną cenę. Zginęło blisko 150 tys. mieszkańców stolicy, a resztę wygnano z miasta, które zgodnie z osobistym rozkazem Hitlera planowo równano z ziemią. Warszawa oparła się jednak próbie starcia jej z powierzchni ziemi. Decyzja o odbudowie stolicy zapadła już w styczniu 1945 roku. Wkrótce Armia Czerwona i ludowe Wojsko Polskie wkroczyły do lewobrzeżnej Warszawy. Powracający mieszkańcy wśród gruzów na nowo organizowali sobie życie. Do wielkich osiągnięć należą odbudowa Starego Miasta i Traktu Królewskiego oraz wytyczenie nowych tras komunikacyjnych. Nie odtworzono jednak budynków i założeń architektonicznych, które nie pasowały do koncepcji miasta socjalistycznego. Współczesna Warszawa śmielej nawiązuje do swojej przedwojennej tradycji. Pielęgnuje także pamięć o żołnierzach Powstania Warszawskiego, którzy oddali życie za jej wolność.