SOLIDARNOŚĆ I UPADEK ŻELAZNEJ KURTYNY

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Związek Sowiecki ustanowił dyktaturę komunistyczną w Europie Środkowo-Wschodniej. Życie społeczne, polityczne i gospodarcze krajów bloku zostało ujednolicone według sowieckiego modelu. Nowy system był związany z narzuceniem politycznego monopolu partii komunistycznej, utworzeniem tajnej policji, wprowadzeniem cenzury oraz przejęciem kontroli nad mediami – zasadniczym narzędziem propagandy.

Centralne planowanie w gospodarce, wprowadzone przez władze komunistyczne, nie uznawało własności prywatnej w przemyśle ani usługach. Skutkiem działania władz było obniżenie efektywności i innowacyjności gospodarki, spadek poziomu usług i racjonowanie żywności.

„Solidarność” powstała w wyniku ogólnokrajowego strajku w sierpniu 1980 r. Strajk rozpoczął się w Stoczni im. Lenina w Gdańsku. Stoczniowcy zastrajkowali w geście solidarności z wyrzuconymi z pracy kolegami – Anną Walentynowicz i Lechem Wałęsą.

Do strajku przyłączyły się inne zakłady. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, skupiający reprezentantów strajkujących zakładów z Gdańska i okolicznych miast. Protestujący chcieli negocjować z komunistycznymi władzami warunki zakończenia strajku. Komitet sformułował 21 postulatów. Władze ostatecznie zgodziły się na podjęcie rozmów. Wśród postulatów znalazły się między innymi: 1. Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych, wynikająca z ratyfikowanej przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej wolności związkowych. 2. Zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkującym i osobom wspomagającym. 3. Przestrzegać zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolności słowa, druku i publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw oraz udostępnić środki masowego przekazu dla przedstawicieli wszystkich wyznań. 4. Przywrócić do poprzednich praw:a) ludzi zwolnionych z pracy po strajkach w 1970 i 1976 r., studentów wydalonych z uczelni za przekonania, [...]. 5. Podać w środkach masowego przekazu informację o utworzeniu się Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego oraz opublikować jego żądania. [...] 9. Zagwarantować automatyczny wzrost płac równolegle do wzrostu cen i spadku wartości pieniądza. [...] 12. Wprowadzić zasady doboru kadry kierowniczej na zasadach kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej oraz znieść przywileje MO, SB i aparatu partyjnego [...].

Rządząca PZPR nie pogodziła się ze stopniowym uszczuplaniem swej władzy. Sytuacja polityczna w kraju gęstniała. Wiosną 1981 r. I sekretarzem KC PZPR został minister obrony narodowej, gen. Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 r. Jaruzelski wprowadził w Polsce stan wojenny. Rada Państwa zawiesiła prawa i wolności obywatelskie, w tym prawo „Solidarności” do działania. W ciągu jednej nocy milicja, SB i wojsko opanowały wszystkie lokale związku i internowały około 10 tys. działaczy opozycyjnych, w tym Lecha Wałęsę. Mimo że stan wojenny formalnie zniesiono w roku 1983, „Solidarność” pozostała zdelegalizowana, a represje trwały nadal.

„Drugi obieg” powstał w drugiej połowie lat 70. W latach 80. tajny obieg druków stał się siłą napędową opozycji. Przywódcy „Solidarności”, którzy uniknęli uwięzienia, stworzyli sieć podziemnych drukarń i kolportażu. Szeroki wachlarz publikacji miał zastąpić oficjalne, sterowane przez partie media. Drukowano i szeroko kolportowano książki, czasopisma, ulotki i plakaty, a nawet znaczki i kartki pocztowe.

Wobec narastającego kryzysu gospodarczego i pod wpływem pierestrojki w Związku Sowieckim, gen. Jaruzelski zdecydował się rozpocząć rozmowy z opozycją. Rokowania Okrągłego Stołu zaczęły się w lutym 1989 r. Doprowadziły do porozumienia przewidującego ponowną legalizację „Solidarności”, wolne wybory do Senatu oraz wolny wybór 35% posłów na Sejm.

Niedługo po podjęciu rozmów Okrągłego Stołu w Polsce przemiany rozpoczęły się także na Węgrzech. W czerwcu usunięto zasieki na granicy węgiersko-austriackiej. W sierpniu „Jesień narodów” – fala masowych wystąpień przeciw komunistycznym dyktaturom – przetoczyła się przez pozostałe kraje bloku sowieckiego. Niemcy, Czesi, Słowacy, Bułgarzy, Rumuni, mieszkańcy republik bałtyckich ówczesnego ZSRR otwarcie domagali się wolności. Upadł mur berliński. W wyniku „aksamitnej rewolucji” na prezydenta Czechosłowacji wybrany został Václav Havel. W Rumunii wojsko stanęło po stronie protestujących przeciwko rządom Nicolae Ceauşescu. Demokratyczne przemiany w byłym bloku sowieckim nastąpiły na ogół w sposób pokojowy dzięki decyzji Michaiła Gorbaczowa, który wykluczył interwencję wojskową w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

W ostatnich dniach 1989 roku Sejm przywrócił tradycyjną nazwę państwa, Rzeczpospolita Polska ( zamiast Polska Rzeczpospolita Ludowa), a w styczniu rozpoczęto wprowadzenie reform wolnorynkowych. W maju Polacy głosowali w wyborach samorządowych. Były to pierwsze w pełni wolne wybory po 1945 roku. Jesienią tego samego roku odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, w wyniku których prezydentem został Lech Wałęsa.