Martwa natura

Martwa natura to jeden z najpiękniejszych obrazów Willema Hedy. Dzieło dotąd nieznane od końca XIX wieku znajdowało się w zbiorach prywatnych we Francji, a o jego istnieniu nie wiedzieli nie tylko znawcy tego gatunku malarstwa holenderskiego, lecz także badacze twórczości artysty. Należy do rozpowszechnionego w XVII wieku typu kompozycji nazywanych monochrome banketjes (monochromatyczne bankiety) lub ontbijties (śniadania). Są to przedstawienia stołu, na którym w pozornym nieładzie ustawiono kosztowne naczynia i pozostawione resztki posiłku. Mistrzami tego gatunku byli dwaj malarze: Willem Heda i nieco od niego młodszy Pieter Claesz.
Heda malował początkowo obrazy o tematyce religijnej, jednak największą sławę przyniosły mu martwe natury, które zdominowały jego twórczość. Pierwsza znana i sygnowana jego kompozycja to Vanitas, opatrzona datą 1628. Od 1629 roku malował niemal wyłącznie „monochromatyczne bankiety”, osiągając niezwykłą biegłość techniczną i wyjątkowe mistrzostwo w naśladowaniu rzeczywistych przedmiotów, w sztuce iluzji, z której słynęli malarze holenderscy XVII wieku.
Obraz wawelski, namalowany w 1637 roku, jest jedną z dziewięciu znanych i sygnowanych Martwych natur, które powstały w tym roku. Lata trzydzieste i czterdzieste XVII wieku to okres, kiedy Heda malował dużo¬ – rocznie opuszczało jego pracownię około siedmiu obrazów; szacunki te są oparte wyłącznie na dotąd znanych, sygnowanych i datowanych pracach. W tym czasie powstały także jego najlepsze obrazy. Malarz powtarzał na nich często te same przedmioty – miał je zapewne w swojej pracowni i zestawiał na różne sposoby.
Na stole, przykrytym ciemnozieloną tkaniną, leżą dwa białe obrusy; jeden z nich jest zwinięty. Jego fałdy przykrywają dolną część mosiężnego dzbana, zwanego „dzbanem Jana Steena” (często pojawia się na obrazach tego malarza), oraz srebrnego, rytowanego kubka. Z lewej strony widać mosiężne (lub srebrne) naczynie w formie pucharka z przykrywką, służące do przechowywania musztardy oraz leżący na zwiniętym obrusie przewrócony kielich z zielonego szkła, zwany berkemeyer. Z prawej strony malarz przedstawił srebrną tazzę. W fałdach obrusa widoczny jest zegarek w ozdobnej kopercie, z niebieską wstążką i złotym kluczykiem. Na mosiężnych tacach różnej wielkości leżą pozostawione resztki posiłku: niewielka szynka, rozkrojona cytryna do połowy obrana ze skórki i napoczęte ciasto jeżynowe z tkwiącą w nim łyżką. Wśród rozrzuconych na obrusie orzechów laskowych, częściowo wyłuskanych, leży nóż z trzonkiem wykonanym z kamienia półszlachetnego. Srebrny, rytowany kubek jest elementem Martwej natury z 1633 roku w Frans Hals Museum w Haarlemie oraz z roku 1637 w paryskim Musée du Louvre. Pucharek na musztardę został przedstawiony po raz pierwszy najprawdopodobniej na naszym obrazie, potem pojawił się jeszcze na kompozycji w Boijmans Van Beuningen Museum w Rotterdamie z roku 1640. Jest jednym z najrzadziej malowanych przedmiotów – tak jak zegarek w kosztownej kopercie, malowany jedynie na obrazach datowanych na lata 1629–1633 (m.in. na kompozycji z 1631 roku w Gemäldegalerie Alte Meister w Dreźnie). Ten przedmiot, a także przewrócony i rozbity kielich (widniejący m.in. na obrazie drezdeńskim) to wyraźne wskazówki, które każą interpretować kompozycje Hedy w kategoriach vanitas – przemijalności, nietrwałości rzeczy doczesnych, ulotności bogactwa.
Pamiętać jednak należy, że owe martwe natury malowane były także dla ich walorów czysto estetycznych i dekoracyjnych. Były cenione i poszukiwane jako popis wyjątkowego mistrzostwa oraz umiejętności warsztatowych artystów. Ponadto służyły do ozdoby wnętrz holenderskich domów.

Opracowano na podstawie tekstu dr Joanny Winiewicz-Wolskiej.