Ölümünün 500. Yılında Şeyh Hamdullah

Hamdullah, böylece hat sanatının merkezi haline gelmiş Amasya’da, Hayreddin Mar‘aşî’den meşkederek aklâm-ı sitte’den icâzet aldı. Muhtemelen babası Şeyh Mustafa Dede’nin sohbet meclislerinde Şehzade Bayezid ile tanıştı. Bayezid, onu kendisine hat hocası tayin etti ve ondan icâzet aldı. Daha Amasya’da iken tanınmaya başlayan Şeyh Hamdullah, bu yıllarda Fatih Sultan Mehmed’in hususi kütüphanesi için bazı eserler istinsah etti.

Şeyh Hamdullah, kardeşi Cem Sultan ile yaşadağı taht mücadelesinin ardından 1481’de tahta çıkan II. Bayezid’in daveti üzerine ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti. Sarayda Şeyh Hamdullah’a mushaf yazması için Harem Dairesi civarında ve Edirne Sarayı’nda bir meşkhâne, arpalık olarak da Üsküdar’da iki köy tahsis edildi. Şeyh Hamdullah en güzel eserlerini sarayda görevlendirildikten sonra vermeye başladı. Bundan sonra eserlerinin ketebesinde “kâtibü’s-sultân Bâyezîd Han” unvanını kullandı.

Şeyh Hamdullah’ın bu hadiseden birkaç ay sonra vefat ettiğini söyleyen Müstakimzâde ölümüne şu beyti tarih düşürmüştür: “Şeyh Hamdullāh olup küttâba kıble pîr-i hat / Rihletinde dil dedi târîhini dayf-i ilâh” (926/1520). Müstakimzâde’nin verdiği doğum tarihi (840/1436) doğru kabul edilirse, seksen dört yaşında vefat etmiştir.

Şeyh Hamdullah’ın cenaze namazı Ayasofya Camii’nde kıldırılmış, Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda defnedilmiştir. Dünyevi sıfat ve mevkilere iltifat etmeyen Şeyh Hamdullah, mezar taşına isminin yazılmasını istememiştir. Mezar taşı kitâbesi, daha sonra Sultan II. Mustafa’nın saray hattatı Şâhin Ağa (öl. 1701) tarafından yazılmıştır. Birçok meşhur hattat Şeyh Hamdullah’ın mezarının yakınına defnedilmiş, bu mekân zamanla Şeyh Sofası adını almıştır.

Şeyh Hamdullah, Sultan II. Bayezid (h. 1481-1512) tahta geçtikten sonra da İstanbul’daki sarayda padişahın çevresindedir. Sultan ve oğlu Korkut (ö. 1513) Şeyh Hamdullah’ın talebeleridir. Cemâl Amâsî (1507’de sağ) ve Abdullah Amâsî (1500’de sağ) Şeyh’in çağdaşı Amasyalı hattatlardır. Şeyh’in üslubunun önde gelen takipçileri, oğlu Mustafa Dede (ö. 1538), damadı Şükrullah Halife’dir. Hüseyin Şah (1557’de sağ), Derviş Ali (ö. 1673), Şekerzade Seyyid Mehmed (ö. 1753), Kazasker Mustafa İzzet (ö. 1876), Mehmed Şevkî (ö. 1887) ve Hasan Rıza (ö. 1920) gibi birçok hattat da Şeyh Hamdullah’ın yolunu takip etmiştir.

Yâkût yolunu takip eden Şeyh Hamdullah, bu altı yazı çeşidini Osmanlı beğenisine göre yorumlamış, harf ve kelimeleri yeniden şekillendirmiştir. Özellikle sülüs ve nesih yazıda, harflerin şekil ve ölçülerini kusursuz bir güzelliğe kavuşturmuş, özgün bir üslup yaratmıştır.

Şeyh Hamdullah ketebeli bir En’âm-ı Şerif nüshası koleksiyonun bir diğer eseridir (SSM 101-0283). Yirmi dört varaktan oluşan kitabın sonuna hattat, “Bunu değersiz kâtiplerin en zayıfı, fakirlerin en zavallısı, İbnü’ş- Şeyh diye bilinen Hamdullah yazmıştır. Yüce Allah'a hamd ederek ve O'nun Peygamberi Muhammed ve temiz ailesinin hepsine salât ederek yazmıştır” anlamına gelen Arapça ketebeyi yerleştirmiştir. Kitabın sonradan tezhiplendiği ve cildinin yenilendiği anlaşılmaktadır.

Koleksiyondaki, Şeyh’e atfedilen bir Kur’ân-ı Kerîm nüshası için de kalabalık bir hattat grubunun görüşüne başvurulmuştur (SSM 100-0280). Kazasker Mustafa İzzet (ö. 1876), Mehmed Hulusi (ö. 1874), Mehmed Şevkî (ö. 1887), Abdullah Zühdi (ö. 1874) ve Mehmed Şefik (ö. 1880) aynı dönemin önde gelen beş hattatıdır. Mehmed Şefik, Arap harfleriyle, “üstadımız, âlimlerin reisi efendimiz Mustafa İzzet’in tasdik ettiği gibi, ben de tasdik ediyorum” ibaresini yazmış ve 1287 (1870-71) tarihini vermiştir. Bu nottan, kitabın önce usta hattat Kazasker’in görüşüne sunulduğu ve bu uygulamanın döneminde “tasdik etmek” anlamına geldiği anlaşılmaktadır.

Koleksiyondaki Şeyh Hamdullah’a atıflı bir diğer En’âm-ı Şerif’in son satırlarındaki atıf notunu Mehmed Şevkî yazmıştır. Hattat, yazının Şeyh Hamdullah’ın orta dönem yazılarından olduğunu belirtmiştir (SSM 101-0358).

Kıt’anın arkasında “Şeyh Hamdullah Efendi hazretlerinin hattıdır” şeklindeki tasdik notu yazılıdır. Hattat Şeyh Hamdullah, kıt’asına sülüs hat ile “Ey Rabbim! Vesveselerden sana sığınırım” anlamına gelen ibareyi, altındaki iki satıra da nesih hat ile, “Allah resulü –Allah’ın salât ve selamı üzerine olsun– şöyle buyurdu: Sizden bana çok salâvat getirenlerin Cennetteki hurileri de çok olacaktır” hadisini yazmıştır. Kıt’anın etrafını üzeri simefşanlı, yeşil ebrulu kâğıttan pervaz çevreler.

Koleksiyonda, 1500 civarına tarihlenen bir En’âm-ı Şerif, Şeyh’in akrabası ve çağdaşı olan hattat Abdullah Amâsî’nin (ö. 1500 sonrası) yazı üslubunu hatırlatmaktadır (Türkiye Yazma Eserler Kurumu, Süleymaniye Kütüphanesi, nr.10). Şeyh Hamdullah’ın dayısı Celâleddin Amâsî’nin (ö. 1488) öğrencisi olan Abdullah Amâsî’nin muhakkak ve nesih yazılarla yaptığı sayfa düzenine benzer bir düzende, dönüşümlü bir satır muhakkak ve üç satır nesih hatla yazılmış olan En’âm-ı Şerif’in unvan tezhibi de 16. yüzyılın başına tarihlenir (SSM 101-0336).

A prayer book in the Sakıp Sabancı Museum collection was written by Hüseyin Şah (flourished ca. 1557), one of the young calligraphers of the next generation who wrote in the style of Şeyh Hamdullah. The manuscript is undated but it is thought that Hüseyin Şah wrote it following the death of Şeyh Hamdullah, who was his teacher in Amasya, and whom he followed to Istanbul (SSM 103-0361).

Hüseyin Şah, kitabın ketebesinde kendisini Şeyh Hamdullah’ın “gulamı” olarak tanıtır. Bu kitaba müzenin koleksiyonuna katılmadan çok önce, 19. yüzyılın ikinci yarısında sahip olan kitapseverleri y. 1a’daki iki mühürden öğrenmek mümkündür: İki mühürden biri Tahsin Hasan isimli bir kişiye, diğeri ise oğlu Osman b. Tahsin Hasan’a aittir.

Şeyh Hamdullah ile aynı sanat ortamında bulunmuş kişilerden biri de, Sultan II. Bayezid’in oğlu Şehzade Korkut’tur (ö. 1513). Hattat şehzade, Manisa ve Antalya’da valilik yapmıştır. Güzel yazı derslerini Şeyh Hamdullah’tan aldığı tahmin edilmektedir. Şehzadenin kaleminden çıktığı bilinen tek Kur’ân-ı Kerîm nüshası, Sakıp Sabancı Müzesi’ndedir (SSM 100-0279). 1500 yılı dolayına tarihlenen kitabın serlevhası, 16. yüzyılın ilk yarısında yaygınlaşacak olan haşiyeli serlevha tezhip tasarımının öncüsüdür.

Sakıp Sabancı Müzesi’ndeki, 1500 civarına tarihlenen bir Kur’ân-ı Kerîm nüshasının ise hattatı bilinmemektedir (SSM 100-0269). Kitabın üstat bir müzehhibin elinden çıkan tezhipleri, saray nakkaşhanesinde Şeyh Hamdullah’ın yazdığı kitapların bir grubunu da tezhipleyen sanatkârın elinden çıkmış olmalıdır.

Sakıp Sabancı Müzesi’ndeki, Şeyh Hamdullah ve çağdaşı hattatlar tarafından yazılmış, usta müzehhiplerin tezhiplediği, Sultan II. Bayezid döneminin verimli sanat ortamını yansıtan bu eserler, Osmanlı kitap sanatları tarihini zenginleştiren nadide örneklerdir.