Dzięki: Zamek Królewski na Wawelu
Aneta Giebuta, Kustosz-Kurator Zbiorów
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy RewersZamek Królewski na Wawelu
Zegar toruńskiego zegarmistrza Lorenza Wolbrechta to najcenniejszy i najbardziej rozpoznawalny zegar stołowy w zbiorach polskich.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Ze względu na formę nazywany jest monstrancjowym a w krajach niemieckojęzycznych określany również terminem Spiegeluhr, czyli zegarem lustrzanym. Ten rzadko spotykany typ obudowy, kształtem zbliżony jest do monstrancji, gdzie tarcza zegarowa zajmuje miejsce glorii.
Tarcza astronomiczna oprócz podziałki godzinowej i minutowej wzbogacona jest wskazaniami faz księżyca, kalendarza księżycowego, wschodów i zachodów słońca, długości dnia i nocy, znaków zodiaku oraz dni miesiąca.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy RewersZamek Królewski na Wawelu
Mechanizm głównego zegara jest wyposażony w napęd sprężynowy z wychwytem szpindlowym, regulowanym krótkim tylnym wahadełkiem.
W zwieńczeniu znajduje się budzik obudowany skrzynką nawiązującą do zegarów wieżyczkowych.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Wawelski zegar znajduje wyraźne podobieństwa przede wszystkim do dzieł zegarmistrzów augsburskich.
Najbliższe są mu zegary: sygnowany przez Samuela Haucka ze zbiorów klasztoru w Herzogenburgu, Johanna Schneidra z Muzeum Nauki w Londynie oraz Caspara Langenbuchera z kolekcji Herzog Anton Ulrich Museum w Brunszwiku.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Największą uwagę przyciąga w nim ozdobny, pełnoplastyczny trzon z postacią syreny czy nereidy. Źródeł inspiracji dla niej należy zapewne szukać w drobnej włoskiej renesansowej rzeźbie w brązie, z takich ośrodków jak Wenecja czy Padwa.
Puchar (1580-1600)Zamek Królewski na Wawelu
Analogie z pewnością znajdą się również wśród wyrobów złotniczych powstałych około 1600 roku w warsztatach norymberskich czy augsburgskich.
Puchary tzw. Nautiluspokal, których czasza wykonywana była z muszli, często posiadają trzony właśnie w formie pełnoplastycznych wyobrażeń klęczących nereid, trytonów, delfinów czy postaci mitologicznych.
Warto wspomnieć, iż podobne czasomierze znajdowały się obok automatów i instrumentów naukowych, takich jak astrolabia czy zegary słoneczne w popularnych w XVII wieku kunstkamerach w dziale Scientifica. Takie właśnie kunstkamerowe wnętrze z zegarem monstracjowym możemy znaleźć na znakomitym obrazie Alegoria Słuchu Jana Brueghla i Pawła Piotra Rubensa z kolekcji Królewskiej w Muzeum Prado datowanym na lata 1617–1618.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Nieznana jest wcześniejsza proweniencja zegara, jednak w Inwentarzu generalnym klejnotów, sreber, galanteryj i ruchomości różnych z roku 1696 opisującym pałac w Wilanowie pod nr 128 został wpisany „Zegar z syreną, pedestał czarny, na sześciu gałkach, wieżyczka na wierzchu z osóbką”.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Czy jest to zegar tożsamy z wawelskim? Nie mamy pewności. Niewielkie różnice mogą być przecież wynikiem późniejszych napraw. Ważne natomiast jest to, że nawet jeśli nie jest to ten sam zegar, to jest on niemal identyczny z tym przeznaczonym, jak opisuje inwentarz, dla królewicza Jakuba i znajdował się w wilanowskim skarbcu króla Jana III Sobieskiego.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Zegar został pozyskany do zbiorów wawelskich w roku 1935 od Witolda Cieńskiego z Ossowiec. Według tradycji rodzinnej był albo zdobyczą spod Wiednia albo miał go ze sobą w czasie kampanii 1683 roku chorąży sieradzki Marcin Cieński (zm. 1715).
Najprawdopodobniej na podstawie tych właśnie przekazów Jan Matejko umieścił ten zegar na obrazie Sobieski pod Wiedniem (obecnie w Muzeum Watykańskim).
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy – Wolbrecht LorentzZamek Królewski na Wawelu
Ten znakomity zegar zaprezentowano wśród innych sobiescianów na wystawie w krakowskich Sukiennicach w 1883 roku w trakcie obchodów rocznicowych 200-lecia wiktorii wiedeńskiej.
Zegar stołowy, tzw. monstrancjowy Zamek. Sala Pod Planetami. Ekspozycja. Skrzydło pn, IIpZamek Królewski na Wawelu
Po zakupie do zbiorów wawelskich eksponowano go w latach 30. XX wieku w Sali pod Planetami, a dzisiaj można go podziwiać w Sali Kazimierzowskiej w Skarbcu Koronnym na Wawelu.
Koncepcja i tekst
Aneta Giebuta, Kustosz-Kurator, Zbiory Mebli i Zegarów
Redakcja tekstu
Paulina Semianchuk
Fotografie
Dział Dokumentacji Wizualnej Zamku Królewskiego na Wawelu
Interesuje Cię temat Projektowanie?
Otrzymuj aktualności w spersonalizowanym newsletterze Culture Weekly
Wszystko gotowe
W tym tygodniu otrzymasz swój pierwszy newsletter Culture Weekly.