12 miast

Pod koniec XIX wieku, kiedy do USA przybywały kolejne fale polskich emigrantów, Chicago należało do najnowocześniejszych miast świata. Pierwszy na świecie „drapacz chmur” stanął właśnie tutaj – dziesięciopiętrowy Home Insurance Building z konstrukcją opartą na stalowym szkielecie został wybudowany w 1885 roku. Kolejne powstawały później w Nowym Jorku i Filadelfii, a stali do ich budowy dostarczały między innymi chicagowskie huty. Rozwój Chicago i innych amerykańskich metropolii na przełomie XIX i XX wieku oznaczał również dynamiczny rozwój przemysłu i rosnące zapotrzebowanie na robotników. Od kiedy w latach 80. XIX wieku statki parowe zastąpiły żaglowce, podróż przez Atlantyk stała się znacznie szybsza, łatwiejsza i tańsza. Do Wielkiego Kryzysu w latach 20. XX wieku, parowce przywiozły z Europy do USA około 25 milionów ludzi – Niemców, Irlandczyków, Polaków, Greków oraz Rosjan.
Polscy emigranci osiedlali się w zachodniej części miasta, w dzielnicy West Town. Jej sercem był tak zwany „trójkąt Polonii” (Polonia Triangle) wyznaczony przez Milwaukee Avenue, Ashland Avenue oraz Division Street. Życie społeczne Polaków skupiało się wokół kościołów, a pierwszą polską parafią był kościół św. Stanisława Kostki. Zbudowano go na przedmieściach Chicago, kamień węgielny położono w 1864 roku. Wtedy w okolicy mieszkało tylko 30 polskich rodzin. W 1877 roku do parafialnej szkoły chodziło już 500 dzieci polskiego pochodzenia.

W wielokulturowym Londynie Polacy stanowią drugą mniejszość narodową po Hindusach. Poszukując tropów polskich w stolicy Zjednoczonego Królestwa można sięgnąć głęboko w przeszłość, do czasów podbojów i najazdów Wikingów. Król Knut Wielki (ok. 966 -1035) – Wiking z dynastii Piastów – był wnukiem Mieszka I. Knut był królem Danii i Norwegii, podbił Anglię i w 1017 roku został uznany za jej władcę. W Londynie wybudował rezydencję królewską nad brzegiem Tamizy w miejscu dzisiejszego, zbudowanego w XVIII wieku, Pałacu Westminsterskiego. Pałac Knuta Wielkiego był rezydencją królewską do XVI wieku oraz siedzibą parlamentu Anglii.
Wśród charakterystycznych okrągłych niebieskich tablic umieszczanych na budynkach, w których mieszkali w Londynie znani ludzie, znajdują się dwie, wspominające Fryderyka Chopina. Jedna wskazuje miejsce, gdzie odbył się pierwszy londyński koncert artysty. Na drugiej czytamy „z tego domu w 1848 roku Fryderyk Chopin wyruszył do Guildhall, aby dać swój ostatni publiczny koncert”. 16 listopada 1848 roku Towarzystwo Literackie Przyjaciół Polski zorganizowało koncert charytatywny, na którym wystąpił, bardzo już chory i słaby, Chopin. Wkrótce kompozytor wrócił do Paryża, gdzie zmarł rok później. Po koncercie londyńskim nigdy już nie wystąpił przed publicznością.

Opiekuna i patronka Paryża św. Genowefa (Sainte Geneviève) tuli małą dziewczynkę, spoglądając na Sekwanę z jednego z najstarszych miejskich mostów - Pont de la Tournelle. Autorem tej monumentalnej rzeźby (wysokość ponad pięć metrów!) jest Paul Landowski – syn polskiego emigranta i powstańca styczniowego, urodzony w Paryżu w 1875 roku.
Paryż w XIX wieku dał schronienie dwóm pokoleniom uciekinierów z Polski – powstańców listopadowych i styczniowych, był też azylem artystów i naukowców. Tutaj środowisko Wielkiej Emigracji stworzyło swój nieformalny rząd oraz ośrodek patriotyczny skupiający najwybitniejszych Polaków. Tutaj powstała Biblioteka Polska i Szkoła Narodowa Polska Batiniol. Paryska bohema artystyczna fin de siècle i czasów École de Paris przyciągała artystów z całego świata, a pobyt w Paryżu – studia na Akademii lub w pracowni mistrza, na przełomie XIX i XX wieku, były czymś oczywistym i obowiązkowym również dla Polaków.

Rapperswil jest spokojnym miasteczkiem położonym nad jeziorem Zuryskim w Szwajcarii, słynącym z wyjątkowej urody różanych ogrodów. W 1870 roku, emigrant i działacz patriotyczny hrabia Władysław Plater wydzierżawił na 99 lat tamtejszy XIII-wieczny zrujnowany zamek. Wcześniej skonfiskowano mu majątek za zaangażowanie w powstaniu listopadowym. Wtedy wyjechał do Francji, gdzie aktywnie działał w środowisku Wielkiej Emigracji w Paryżu, ostatecznie jednak osiadając w Szwajcarii.
Zamek został wydzierżawiony na potrzeby Muzeum Narodowego Polskiego, które staraniem Platera i wielu emigrantów gromadziło najcenniejsze pamiątki polskie przez kolejne dziesięciolecia. Dary napływały od Polonii z całego świata.

W czasach nowożytnych, kiedy Rzym był artystyczną i religijną stolicą świata, przyciągał wielu artystów i pielgrzymów. Znajdujemy w mieście ślady obecności Polaków z tego czasu, ale i w Polsce dowody inspiracji sztuką, a zwłaszcza architekturą Wiecznego Miasta. Rzymskie świątynie były wzorem dla wielu architektów tworzących w Polsce w XVII i XVIII wieku. Rzymska Akademia Św. Łukasza wykształciła najwybitniejszych malarzy polskich doby baroku i klasycyzmu.

Między XVI a XVII wiekiem obywatele Rzeczpospolitej Obojga Narodów stanowili trzecią co do liczebności społeczność Uniwersytetu Padewskiego. Przez lata około dwóch tysięcy studentów należało do stowarzyszenia Natio Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae (dosłownie „Bractwo studentów z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego”). Najstarszym budynkiem Uniwersytetu Padewskiego i jego historyczną siedzibą jest Palazzo del Bo. Wewnątrz znajdują się malowane lub rzeźbione herby studentów, również tych, którzy przynależeli do nacji polskiej.

Spacer ulicami cesarskiego Wiednia wcześniej czy później prowadzi do miejsc związanych z odsieczą wiedeńską z 1683 roku. Na przykład do Katedry Św. Szczepana – gotyckiej, jednej z największych w Europie, budowanej przez ponad sto lat. Jest ona symbolem Wiednia i miejscem pochówku władców Cesarstwa. Na jej wieżach wiszą 22 dzwony. Najbardziej znany to „Pummerin”, który odlano z tureckich armat zdobytych przez sprzysiężone wojska polsko-habsburskie pod wodzą Jana III Sobieskiego. Bitwa, którą rozegrała się 12 września 1683 roku, znana jest w całej Europie pod nazwą odsieczy wiedeńskiej. Obóz Polaków znajdował się w Lasku Wiedeńskim na wzgórzu Kahlenberg. W tamtejszym klasztorze kamedułów, o czwartej rano, tuż przed bitwą, nasz król wziął udział we mszy świętej. Po wiktorii klasztor – wcześniej zdewastowany przez Turków – odbudowano. Ponownie przeszedł remont w pierwszych latach XX wieku, stało się już pod opieką polskiego zgromadzenia Ojców Zmartwychwstańców. W latach 30. XX wieku Jan Henryk Rosen w jednej z kaplic stworzył cykl obrazów poświęconych bitwie. W tym samym czasie w zakrystii powstało skromne muzeum Odsieczy Wiedeńskiej.

W XVIII wieku Drezno i Polskę połączyła wielka polityka dworów europejskich. Historycy wspominają, że elektor Saksonii Fryderyk August, czyli król August II Mocny wybór na tron polski zawdzięczał przekupieniu szlachty i wsparciu cara Piotra I. Z chwilą koronacji Augusta II Drezno stało się królewskim miastem rezydencjonalnym oraz jedną z dwóch stolic unii polsko-saskiej. Drugą była Warszawa.

Decyzję Zygmunta III Wazy o przeniesieniu głównej siedziby królewskiej z Krakowa do Warszawy niektórzy tłumaczą... odległością od Wilna. W tym mieście znajdowała się bowiem rezydencja króla, była tu stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego i zarazem miejsce, gdzie zbierały się sejmy. Dla króla podróże na Litwę były jednak kłopotliwe. Rządy nad tą częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów łatwiej było sprawować z Warszawy.

Powtarzana do dziś legenda mówi, że wileński gotycki kościół św. Anny tak zachwycił swoim delikatnym pięknem samego Napoleona, że cesarz zamarzył o przeniesieniu świątyni do Paryża. Inna legenda mówi, że budowniczy, który wzniósł mury katedry, był tak zazdrosny o dzieło swojego zięcia, konstruktora kunsztownej fasady kościoła, że zabił go, spychając z rusztowania.
Kościół św. Anny jest jednym z najstarszych wileńskich kościołów i do dziś jest uważany za jeden z najpiękniejszych. Ufundowany został przez króla Kazimierza Jagiellończyka, a jego architekta sprowadzono specjalnie z Gdańska.

Przez siedemset lat, niezależnie od przebiegu granic królestw i państw, Lwów przyjmował mieszkańców różnych narodowości, wyznań i języków. Tutaj przecinały się dawne szlaki kupieckie pomiędzy Morzem Czarnym i Bałtykiem, osiedlali się Rusini, Polacy, Niemcy, Ormianie, Włosi, Węgrzy, Rosjanie, Żydzi, Tatarzy oraz Karaimi. W epoce nowożytnej Lwów był jedynym miastem świata, w którym zbudowano katedry trzech chrześcijańskich obrządków: ormiańskiego, katolickiego i greckokatolickiego. Były tu również cerkwie prawosławne oraz synagogi. W miejskiej mozaice narodowościowej i religijnej mieszkańcy pochodzenia polskiego przez stulecia stanowili największą grupę. Lwów był trzecim co do wielkości miastem II Rzeczpospolitej

W Petersburgu, mieście założonym przez Piotra Wielkiego, w pierwszych latach XVIII wieku, od samego początku osiedlali się Polacy. Miasto gwarantowało mieszkańcom swobody religijne. Kiedy stało się stolicą Imperium Rosyjskiego, przyciągało arystokrację i emigrantów, przedsiębiorców, artystów i naukowców. To tutaj po abdykacji spędził ostatnie miesiące swojego życia ostatni król Rzeczpospolitej Obojga Narodów Stanisław August Poniatowski.
W Petersburgu więziono Polaków za działalność patriotyczną, począwszy od Tadeusza Kościuszki, przez powstańców listopadowych i styczniowych, a skończywszy na działaczach założonej pod koniec XIX wieku Polskiej Partii Socjalistycznej. W ślad za uwięzionymi, do Petersburga przybywały rodziny zabiegające o złagodzenie kary i zwrot skonfiskowanych majątków, powiększając grono polskiej społeczności. Dla wielu Polaków było to miasto, gdzie mieli jedyną szansę studiowania. Kształcili się więc na Uniwersytecie Petersburskim, w Instytucie Politechnicznym, Instytucie Inżynierów Komunikacji. Petersburska Akademia Sztuk Pięknych wyedukowała też całe pokolenie polskich artystów.

Podobnie jak Petersburg, Tbilisi w XIX wieku stało się azylem dla polskich zesłańców i uciekinierów przed represjami carskimi w ojczyźnie. Osiedlali się tu również wojskowi służący w armii carskiej. Pierwsza duża fala emigrantów dotarła do Gruzji około 1832 roku, po powstaniu listopadowym. Wzajemna sympatia między obu narodami wynikająca z podobnego poczucia patriotyzmu i doświadczenia walki z Imperium Rosyjskim, sprawiły że w końcu XIX wieku w Tbilisi mieszkało już około dwudziestu tysięcy Polaków. Było wśród nich liczne grono architektów, inżynierów, artystów, którzy osiedli tam wykorzystując okres dynamicznego rozwoju Gruzji na przełomie XIX i XX wieku i współtworzyli nowe Tbilisi.