Cyrkiel Jana Hewliusza

Cyrkiel Jana Heweliusza (1611–1687). Przyrząd własnoręcznie wykonany i sygnowany przez samego uczonego. Gdański astronom, z uznaniem odnoszący się do rodzinnego miasta Mikołaja Kopernika, przekazał ten cyrkiel toruńskiemu gimnazjum akademickiemu w poł. XVII w. Służył on młodym adeptom uczelni do nauki przedmiotów przyrodniczych. W późniejszym czasie cyrkiel trafił do zbiorów Muzeum Miejskiego w Toruniu, a dziś jest częścią kolekcji instrumentów naukowych w Domu Mikołaja Kopernika.
Jest to tzw. cyrkiel proporcjonalny, w literaturze przedmiotu określany mianem cyrkla Galileusza. Przyrząd posiada sygnaturę „I. David. Fe” oraz „Johan Hevelke/ Anno 1638”. Powstał w 1638 r. z inicjatywy i projektu Jana Heweliusza, zaś do końca nie ustalona role odegrał bliżej nieokreślony warsztat Dawida I. Instrument toruński, podobnie jak wszystkie cyrkle proporcjonalne, służył do obliczeń matematycznych i mechanicznego przeliczania proporcji, a także porównywania powierzchni. Złożony jest z dwóch ramion w kształcie listew, połączonych półkolistym zawiasem, zamykany za pomocą zatrzasków bolcowych. Końce ramion cyrkla zostały ozdobnie profilowane, a na ich powierzchniach precyzyjnie wyryto skale pomiarowe. Warto zaznaczyć, że cyrkiel Jana Heweliusza powstał w latach 30. XVII w., podczas gdy inne podobne instrumenty, znajdujące się w polskich zbiorach, datowane są dopiero na lata 60. tego stulecia. Jan Heweliusz, urodzony w Gdańsku 28 stycznia 1611 r., miał 27 lat, kiedy powstał ów instrument. Jest to zgodne z informacjami biograficznymi na temat gdańskiego astronoma, w których wzmiankuje się, że wykonywał przyrządy z metalu w początkowym okresie swojej działalności naukowej, zaś później zamawiał je u rzemieślników.
Sławę i uznanie zyskał nie tylko jako wszechstronny i dokładny obserwator nieba, ale również jako wybitny konstruktor instrumentów astronomicznych. Wiele jego przyrządów uległo zniszczeniu, dlatego prezentowany cyrkiel, jedyny zachowany do dziś instrument po Janie Heweliuszu, stanowi niezwykle cenny zabytek nauki i techniki XVII w. Jest on świadectwem kunsztu i precyzji, jaką słynny astronom wkładał w tworzenie swoich narzędzi badawczych, a jego unikalność podkreśla zarówno historyczną wartość, jak i znaczenie Heweliusza dla rozwoju astronomii.