Bitwa pod Grunwaldem

Największy obraz w kolekcji Muzeum – namalowana przez Jana Matejkę Bitwa pod Grunwaldem ma ponad 4 metry wysokości i prawie 20 metrów szerokości.

Obraz przedstawia ostatnią fazę bitwy stoczonej w lipcu 1410 roku i zakończonej rozgromieniem wojsk krzyżackich przez połączone siły polsko-litewsko-ruskie pod dowództwem Władysława Jagiełły. Akcja koncentruje się wokół dwóch postaci, wielkiego mistrza zakonu, Ulricha von Jungingena i wielkiego księcia litewskiego, Witolda. Von Jungingen ukazany został w śmiertelnym starciu z plebejskimi wojownikami, symbolizującymi naród polski i litewski. Tryumf zwycięzców uosabia książę Witold, ukazany w niepowstrzymanym pędzie, jak gdyby wzniesiony ponad tłum walczących. Ważnym akcentem ideowym jest wymierzona w pierś wielkiego mistrza włócznia świętego Maurycego – polskie insygnium koronacyjne, wręczone Bolesławowi Chrobremu przez cesarza Niemiec Ottona III na zjeździe gnieźnieńskim.

Ukazana na płótnie gwałtowność uczuć i emocji walczących – od tryumfu po rozpacz, od rycerskiego męstwa po wściekłość i strach – wykracza poza obowiązujące w drugiej połowie dziewiętnastego wieku zasady malarstwa akademickiego. Zacieśnienie i pozorne zakrzywienie przestrzeni obrazu, wywołane cofnięciem w głąb dwóch głównych ośrodków tej sceny – grupy wielkiego mistrza i postaci Witolda – niejako wciąga widza w sam środek bitewnego zgiełku. Świadoma rezygnacja Matejki z umiaru i ładu w budowie kompozycji, operowanie nerwową linią rysunku i ostrym, dysonansowym kontrastem barw – służą potęgowaniu malarskiej ekspresji obrazu. Mimo realizmu w odtworzeniu okrutnej, brutalnej walki, artysta potrafił nadać postaciom rycerzy szczególny wyraz wielkości i patosu i nawet bezimiennych wojowników podnieść do rangi bohaterów historycznej epopei.