Nokturn – łabędzie w Ogrodzie Saskim w Warszawie nocą

Twórczość Józefa Pankiewicza – wszechstronnie wykształconego intelektualisty, chłodnego analityka otwartego na awangardowe prądy w sztuce – zmieniała się nieustannie. Zaczynał karierę jako malarz realista, później był pionierem impresjonizmu w Polsce, po czym skłonił się ku symbolizmowi. Następnie zgłębiał zasady postimpresjonizmu aż po stworzenie indywidualnej formuły koloryzmu.
Od 1892 roku przez 5 lat tworzył serię nocnych widoków miejskich i pejzaży utrzymanych w konwencji symbolicznej.

Nokturnowy widok łabędzi w warszawskim Ogrodzie Saskim jest szczytowym osiągnięciem artysty w okresie twórczości zwanym okresem ciemnym. Pierwszą częścią tytułu – Nokturn – artysta odwołał się do dzieł amerykańskiego malarza Jamesa McNeila Whistlera i podkreślił związek muzyki z twórczością plastyczną. Drugim źródłem inspiracji była dla Pankiewicza poezja symbolistów francuskich, szczególnie wiersze Stéphane’a Mallarmégo, które znał na pamięć. Nokturn stał się malarskim odpowiednikiem sonetu Mallarmégo o łabędziu, któremu skrzydła przymarzły do tafli jeziora. Powstanie obrazu poprzedziły bezpośrednie obserwacje i drobiazgowe studia rysunkowe. Pankiewicz wielokrotnie chodził nocą do Ogrodu Saskiego w towarzystwie przyjaciela, polityka i przemysłowca Stefana Laurysewicza, który trącał laską śpiące łabędzie, aby zechciały przyjąć pozy uchwycone już wcześniej przez malarza.

Pankiewicz oszczędnymi środkami, wystudiowaną grą świateł i cieni osiągnął w tym obrazie efekt pogłębionego studium nastroju. Rzucił wyzwanie możliwościom percepcji wzrokowej, stworzył dzieło na granicy malarstwa przedstawiającego i abstrakcji.