Zielnik Szymona Syreniusza

Pełny tytuł dzieła:

„Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią. To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł wszelakich Drzew, Krzewin y korzenia ich, Kwiátu, Owocow, Sokow Miasg, Zywic y korzenia do potraw zaprawowania. Tak Trunkow, Syropow, Wodek, Likworzow, Konfitor, Win rozmaitych, Prochow, Soli z zioł czynioney; Maści, Plastrow. Przytym o Ziomach y Glinkach rożnych: o Kruscach Perłach y drogich Kamieniach (...) Księga lekarzom, Aptekarzom, Cyrulikom, Barbirzom, Roztrucharzom, końskiem lekarzom, Mastalerzom Ogrodnikom Kuchmistrzom, kucharzom, Synkarzom, Gospodarzom, Mamkom, Paniom Pannom y tym wszytkim ktorzy sie kochaia y obieruia w lekarstwach pilnie zebrane a porządnie zpisane przez D. Simona Sirenniusa”.

Zielnik Szymona Syreniusza to bodaj największe dzieło z zakresu nauk przyrodniczych doby polskiego renesansu, cieszące się wielką popularnością w tej części Europy. Jako pierwsze syntetyczne opracowanie ówczesnej wiedzy o roślinach i ich zastosowaniu, przedstawia do dziś nieocenioną wartość historyczną. Wprowadzone przez autora polskie nazwy roślin, zarówno te, zaczerpnięte z języka potocznego, jak i te, przez niego utworzone, zostały przejęte przez następne pokolenia botaników, wchodząc w ogromnej części na stałe do języka polskiego i czyniąc pracę Syreniusza dziełem ponadczasowym.

Szymon Syreniusz (ok. 1540-1611), mieszczanin pochodzący z Oświęcimia, podjął w 1560 r. studia w Akademii Krakowskiej, którą ukończył niespełna dziesięć lat później uzyskaniem tytuł magistra sztuk wyzwolonych oraz doktora filozofii. Wkrótce potem udał się w podróż do krajów niemieckich, gdzie pogłębiał swoje zainteresowania nad florą, a w szczególności nad leczniczym zastosowaniem roślin. Odwiedzał w tym czasie słynne ogrody botaniczne i herbaria (m. in. w Augsburgu, Moguncji czy Heidelbergu), a także zaznajamiał się z największymi pracami z zakresu botaniki, zielarstwa i medycyny, często bogato ilustrowanymi. Wtedy zapewne podjął decyzję o stworzeniu w przyszłości własnego dzieła. Podjął także studia medyczne w Padwie, powracając do kraju w 1577 r. z dyplomem doktora medycyny.

Równocześnie z praktyką lekarską we Lwowie rozpoczął badania nad roślinnością okolic, a z czasem zaczął organizować wyprawy badawcze na Podole (w okolice Kamieńca), Pokucie, w Bieszczady, Beskidy, Tatry, a nawet na Węgry. Zebrawszy imponujący materiał z terenu osiadł w 1589 r. na stałe w Krakowie, zostając profesorem medycyny praktycznej w tutejszej Alma Mater oraz lekarzem ubogich. Przystąpił wreszcie do pracy nad dziełem swojego życia, które złożył do druku w krakowskiej oficynie Mikołaja Loba w 1610 r. Szymon Syreniusz zmarł wiosną 1611 r., nie doczekując wydania Zielnika.

Niewiele brakowało, a do jego publikacji w ogóle by nie doszło. Jak się bowiem okazało Syreniusz cały swój majątek ulokował u Loba. Licząc na zwrot inwestycji i dochody z publikacji zaciągnął nawet długi. Po jego śmierci Lob wstrzymał druk pracy domagając się, prawdopodobnie bezprawnie, dalszych wypłat. W tej sytuacji uczyniony przez Syreniusza wykonawcą testamentu botanik Gabriel Joannicy zwrócił się z prośbą o pomoc do szwedzkiej królewny Anny Wazównej, która znana była ze szczególnego zamiłowania do zielarstwa i ziołolecznictwa. To dzięki jej osobistemu zaangażowaniu i fundacji udało się pomyślnie sfinalizować przedsięwzięcie. Ostatecznej realizacji podjął się inny krakowski drukarz, Bazyli Skalski.

W marcu 1613 r., dwa lata po śmierci autora, Zielnik ukazał się drukiem, w imponującym nakładzie ok. 1000 egzemplarzy. Do czasów współczesnych zachowało się niewiele ponad sto egzemplarzy, głównie w bibliotekach krajowych, tylko pojedyncze egzemplarze w zbiorach zagranicznych.

Egzemplarz zachowany w Muzeum Etnograficznym w Krakowie nie jest niestety kompletny, brakuje ok. 30 pierwszych stron (niepaginowanych), w tym bogato zdobionej strony tytułowej z pełnym tytułem dzieła i drzeworytem z wyobrażeniem mapy świata (wzorowanej na mapie z Kosmografii Marcina Bielskiego) i herbem Wazów na odwrocie, przedmowy Gabriela Joannicego będącej podziękowaniem Naiasnieyszey Pannie Jej Królewskiej M. Annie, „Do Czytelnika” Jana Achacego Kmity oraz rejestru (indeksu) lekarstw.

Zielnik zawiera opisy 765 roślin, z których większość została szczegółowo zilustrowana. Obok opisu morfologicznego, zamieścił autor m. in. informacje dotyczące właściwości farmaceutycznych i zastosowania w lecznictwie wraz z przepisami na sporządzanie medykamentów. Pojawiają się także ostrzeżenia co do ewentualnych zgubnych skutków spożycia wraz z recepturami na naturalne antidota, mające zneutralizować negatywne działanie. Odnaleźć można także szereg porad i praktycznych wskazówek dotyczących kulinarnego wykorzystania danej rośliny i jej walorów smakowych.

Zielnik Szymona Syreniusza trafił do zbiorów MEK za sprawą jego twórcy, Seweryna Udzieli (1857-1937) i pochodził najprawdopodobniej z jego prywatnej kolekcji (wskazują na to powtórzone wielokrotnie na kartach dzieła ekslibrisy S. U.), z czasów poprzedzających powstanie Muzeum. Ten bezcenny starodruk zawdzięcza Biblioteka MEK szczególnym zainteresowaniom Udzieli w dziedzinie przyrody, w tym zielarstwa i medycyny ludowej. Z pewnością korzystał z dzieła Syreniusza podczas pracy nad tymi zagadnieniami, w tym bodaj najważniejszą swoją pozycją z zakresu etnobotaniki Rośliny w wierzeniach ludu krakowskiego ( 1931), której towarzyszyła dokumentacja w postaci zielnika.