Stanisław Wyspiański: projekt monumentalny

W Muzeum Narodowym w Krakowie zachował się cenny, liczący około stu pięćdziesięciu obiektów zespół pastelowych projektów oraz kalek i przepróch wykonanych do dekoracji malarskiej kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie. I chociaż zespół ten nie zawiera wszystkich zrealizowanych na ścianach kościoła pomysłów artysty, jest jedynym takim zbiorem w polskich kolekcjach muzealnych. To dzięki niemu możemy dzisiaj śledzić nie tylko ten etap pracy artysty, który łączy się bezpośrednio z twórczym procesem powstawania dzieła, ale także ten, który ma związek z czysto technicznym aspektem jego realizacji.

Aby dowiedzieć się, w jaki sposób Stanisław Wyspiański został zaangażowany do pracy przy dekoracji malarskiej kościoła oo. Franciszkanów, musimy cofnąć się do wydarzeń, które miały miejsce w Krakowie w drugiej połowie XIX w. W lipcu 1850 roku wybuchł w Krakowie wielki pożar, który strawił znaczną część miasta, w tym także częściowo kościół Franciszkanów. Podjęte po pożarze prace remontowe miały na celu nie tylko odbudowę kościoła, ale także przywrócenie mu jego średniowiecznego wyglądu.

Z listu Stanisława Wyspiańskiego do przyjaciela Lucjana Rydla wiemy, że dekoracja kościoła Franciszkanów zajmowała jego wyobraźnię już wcześniej. 16 listopada 1894 roku pisał do przebywającego w Paryżu przyjaciela: „Tymczasem zajęty jestem komponowaniem dekoracji kościoła Franciszkanów, którą zajmuję się na własną rękę i dla własnej tylko satysfakcji, – ale kto wie, może jeszcze z tego co będzie."

Konkurs na polichromię kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie rozstrzygnięto 10 maja 1894 roku. Ponieważ jednak zwycięski projekt Józefa Mikulskiego i Franciszka Górskiego budził zastrzeżenia, ogłoszono drugi konkurs. Dnia 15 marca 1895 roku sąd konkursowy ponownie wybrał projekt Mikulskiego i Górskiego z zaleceniem, aby był realizowany pod nadzorem architekta Władysława Ekielskiego. Przed przystąpieniem do zasadniczych prac Ekielski poprosił obu artystów o przeprowadzenie prób malarskich w kościele. Próby nie wypadły pomyślnie. Wówczas, według słów Ekielskiego, z jego strony padła propozycja, aby wykonanie polichromii powierzyć Wyspiańskiemu. Ostatecznie zlecenie na wykonanie polichromii w kościele Franciszkanów Wyspiański otrzymał 12 czerwca 1895.

Przedstawienia figuralne, wymagające „większego kunsztu”, Wyspiański malował na ścianach sam.

Scena strącenia aniołów: „mamy [tu] upadek istot zmazanych winą i grzesznych. Upadkiem tym oszołomione, bez walki, bez oporu przeciwko fatalnemu przeznaczeniu walą się z góry na dół skłębione ciała, a zastęp młodzieńczych aniołów śle za nimi ogniste pociski z naprężonych łuków."

Motywy figuralne i floralne wnętrza kościoła zostały przez artystę wtopione w pola, pasy i szlaki wypełnione dekoracją ornamentalną. W zbiorach krakowskiego Muzeum zachowało się ponad czterdzieści pastelowych projektów do tych ornamentów.

I chociaż ich różnorodność jest ogromna, nie wyczerpują one „polybarwności” i rozmaitości, którą można podziwiać na ścianach kościoła. „Bujność tej ornamentyki – pisał Lucjan Rydel – jest taka, że zorientować się w całem jej bogactwie trudno nawet temu, kto jak ja, z tygodnia na tydzień śledził postęp robót malarskich w kościele i wszystko na rusztowaniach z bliska i dokładnie oglądał”.

Zaangażowanie i tempo pracy artysty przy projektach witrażowych dobrze oddaje relacja zawarta w kolejnym liście napisanym do Rydla 5 lipca: „Właśnie ukończyłem rysować witraż trzeci z rzędu. Jak ci wiadomo będą one przedstawiać żywioły. Otóż żywioł wody już mam. Obecnie rysuję żywioł ognia".

„Nie wprowadzam jednak od razu całego olbrzymiego aparatu np. we wodzie, pomijam zupełnie (na razie) ryby i gady, poprzestając na wodnej roślinności i wcale nie morskiej, ale skromniejszej, (będzie to więcej dla nas właściwsze)".

W Sprawozdaniu Dyrekcji TPSP za rok 1897 dzieła Wyspiańskiego figurowały pod tytułami: Kartony witrażowe, Św. Franciszek witraż, Bóg wyprowadza światy z Chaosu. Wyspiański za karton do witraża Św. Franciszek otrzymał pierwszą nagrodę (1000 zł reńskich). Kolejna wystawa, na której artysta prezentował swoje kartony, odbyła się w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych na przełomie stycznia i lutego 1898 roku.

Kartony witrażowe Wyspiańskiego zostały nagrodzone poza konkursem. Było to jedyne wyjście, ponieważ zgodnie z regulaminem na wystawę konkursową Towarzystwa mogły być dopuszczone tylko obrazy lub rzeźby w zakresie "sztuki czystej", a prace Wyspiańskiego nosiły już wyraźne cechy sztuki stosowanej Były one w formie olbrzymich kartonów, wszystkie miały służyć jako wzory do witraży w kościele
Świętego Franciszka w Krakowie. Było ich pięć: Bóg Ojciec, Św. Franciszek, Trzy święte mniszki, Żywioł ognia i Żywioł wody Jak zaznaczył Józef Ryszkiewicz w Tygodniku Ilustrowanym: "witraże Wyspiańskiego, jako styl stanowić mogą śmiało jego własność, dając autorowi chlubne świadectwo siły twórczej w tym kierunku”.

Zaostrzenie konfliktu między Wyspiańskim a franciszkanami nastąpiło z początkiem 1899 roku. Dalsze prace nad witrażami toczyły się od tej chwili bez udziału Wyspiańskiego. Projekty do okna wschodniego i maswerków wykonał ostatecznie Bernard Rice. On też przetworzył na karton wizerunek błogosławionej Salomei. Wyspiański nie godził się z decyzjami konwentu i starał się im przeciwdziałać.

Jak relacjonował Julian Pagaczewski: „Gdy miano przystąpić do wykonania witraża z Bogiem Ojcem do zachodniego okna kościoła Franciszkanów, rozłożono w jednej z sal Muzeum Narodowego w Sukiennicach karton, a z witrażarni przysłano kasetę z ponumerowanymi próbkami barwnych szkieł. Przybyły do Muzeum Wyspiański dobierał szkła, spoglądając na nie pod światło i porównując ich odcienie z barwami na kartonie.

Okazało się jednak, że identycznych odcieni, jak na kartonie, nie było wśród próbek. Wyspiański wybrał więc jeden z odcieni za podstawowy i w nawiązaniu do niego dobierał inne tak, by z sobą harmonizowały. W rezultacie zestawienie barw i ich natężenie jest w wykonanym witrażu inne niż w kartonie, mimo to jednak witraż i pod względem kolorystycznym uważać należy za autentyczne dzieło Wyspiańskiego, on bowiem zadecydował o doborze szkieł, o takich, a nie innych odcieniach.