ผัสสะแห่งสิ่งที่จับต้องไม่ได้ของ "อินซิทู"

ตุล ไวฑูรเกียรติ นักร้องนำวงร็อก อพาร์ตเมนต์คุณป้า ร่วมงานกับนักประพันธ์เพลงอิเล็กทรอนิกส์ Marmosets
ตุล ไวฑูรเกียรติ และ Marmosets ร่วมกันดัดแปลงเพลงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว สอดร้อยเครื่องดนตรีไทยกับสำเนียงอิเล็กทรอนิกส์ร่วมสมัย ได้เป็นผลงานชื่อว่า The Ghost of Wang Na : การอ่านบทเพลงยาว พระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระปิ่นเกล้า ประกอบเพลงอิเล็กทรอนิกส์ เป็นผลงานที่เชื่อมอดีตเข้ากับปัจจุบัน

ตุลชอบสังเกตวิถีชีวิตและพฤติกรรมมนุษย์ เขาตั้งคำถามว่า อดีตของเราเป็นสิ่งจริง หรือเป็นเพียงมายา อดีตนั้นผ่านพ้นไปแล้ว แต่เรายังเห็นร่องรอยจากอดีตอยู่ในสถาปัตยกรรม เรื่องเล่าและตำนาน วรรณกรรม บทเพลง หรือแม้แต่ข้อความในแบบเรียน ประวัติศาสตร์อาจถูกแต่ละบุคคลบิดเบือนหรือตีความต่างๆ กันไป

ในนิทรรศการ มีหูฟังให้ใช้เพื่อลองฟังเสียงเพลง หรือจะสแกน QR Code บนใบปลิวที่แจกเพื่อฟังจากโทรศัพท์มือถือก็ได้

พืชพรรณจากอดีต: ดอกบ๊วย และดอกโบตั๋น

ดอกบ๊วยมีกลีบดอกมนเป็นเอกลักษณ์ ต้นบ๊วยจะเติบโตเฉพาะในพื้นที่สูงที่มีอากาศเย็นสบาย ดังนั้นจึงสันนิษฐานว่าไม่น่าจะมีต้นบ๊วยปรากฏอยู่จริงในพื้นที่วังหน้าเดิม ซึ่งเป็นพื้นที่เขตร้อน แต่กลับมีปรากฏในภาพจิตรกรรมฝาผนัง

การที่มีภาพต้นบ๊วยปรากฏเฉพาะบางภาพ เป็นเพราะต้นไม้ชนิดนี้ถูกนำไปเชื่อมโยงกับโชคลาภและฐานันดรศักดิ์ เชื่อว่าศิลปินที่วาดภาพอาจเคยเห็นต้นบ๊วยในภาพวาดแบบจีนและญี่ปุ่น หรือในเอกสารทางศาสนาในสมัยนั้น

การมีภาพดอกบ๊วยอยู่ท่ามกลางพรรณไม้เขตร้อน นับเป็นเรื่องพิเศษและเกือบเรียกได้ว่ายังหาคำอธิบายชัดเจนไม่ได้ แต่อาจมองในเชิงเปรียบเทียบได้ว่าดอกบ๊วยเป็นสัญลักษณ์ของสิ่งพิเศษ เช่น ความเป็นราชนิกูล ที่อยู่ท่ามกลางพรรณไม้สามัญอื่นๆ

ทุเรียน ยางนา และมะพร้าว

พรรณไม้สามชนิดที่เห็นในภาพจิตรกรรม ได้แก่ มะพร้าว (Cocos nucifera L.) ทุเรียน (Durio zibethinus L.) ที่กำลังติดผล และต้นยางนา (Dipterocarpus alatus Roxb. ex G. Don). ที่มีลำต้นสีขาว และมีโพรงดำๆ เพราะคนเอาไฟไปลนลำต้นเพื่อให้ได้ชันมาใช้ เพราะในสมัยนั้นคนที่อยู่ริมน้ำจะต้องปรับปรุงเรือนทุกปีด้วยการยาชัน ซึ่งได้มาจากยาง

มะพร้าวและทุเรียนเป็นพรรณไม้ยอดนิยมที่ปลูกกันทั่วไปในย่านบางกอกน้อย

ตำบลที่อยู่อีกฟากของแม่น้ำ ตรงข้ามวังหน้า เคยเป็นศูนย์กลางการปลูกผลไม้เลี้ยงอาณาจักรสยาม ผลไม้ เช่น ทุเรียน นั้นมีอยู่อย่างอุดมสมบูรณ์ในพื้นที่นี้ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาและต้นกรุงรัตนโกสินทร์ และยังมีอยู่อย่างน้อยเมื่อ 50 กว่าปีที่ผ่านมา

ภาพจิตรกรรมฝาผนังเป็นเครื่องมือที่บันทึกประวัติศาสตร์ ทำให้ชาวกรุงเทพฯ ในปัจจุบันเห็นหลักฐานว่าเคยมีพรรณไม้บางชนิด (ที่ปัจจุบันไม่มีแล้ว) ผ่านทางภาพจิตรกรรม

ยกตัวอย่าง พระนามพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชสมภพวันอังคาร สัตว์ประจำพระองค์จึงคือราชสีห์ และเพื่อเป็นการเสริมพระนามให้มีคุณสมบัติความเข้มแข็งห้าวหาญ จึงมีการกำหนดตัวอักษรที่เป็นมงคลสำหรับใช้ในพระนาม

ใต้แผนภาพ คือพระนามเมื่อทรงเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระราชทานโดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จะเห็นได้ว่ามีอักษรมงคลและลักษณะของราชสีห์ ผนวกรวมไปในพระนามด้วย

ทางทิศ อาคเน หรือ ตะวันออกเฉียงใต้ ของแผนภาพ จาก ตำราพิชัยสงคราม จะเห็น ราชสีห์ ซึ่งเป็นสัตว์ประจำพระองค์ ตามตำรา

ถอดรหัสพระปรมาภิไธย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

๑. ความเป็นปัจเจกชนในพระปรมาภิไธย
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเลือกคงความเป็น “เทวราชา” ที่แฝงในพระนามตามแบบอย่างบูรพกษัตริย์ แต่ทรงทำสิ่งใหม่คือ ผนวกพระบรมนามาภิไธย "เจ้าฟ้ามงกุฎ" ที่ทรงใช้ก่อนขึ้นครองราชสมบัติไว้ในพระปรมาภิไธยด้วย (ในวรรคที่ว่า พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามกุฏ) แสดงให้เห็นว่าแม้ทรงเป็นกษัตริย์ แต่ก็ทรงเป็นมนุษย์ เช่นเดียวกับไพร่ฟ้าประชาชน ไม่ได้แสดงความเป็นเทวราชาเพียงอย่างเดียว

ในพระนามยังมีส่วนบ่งบอกขัตติยราชสกุล ว่าทรงเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย คือวรรคที่ว่า อิศรราชรามวรังกูร สืบเชื้อสายมาจาก "พระเจ้ามหาสมมติราช" พระราชาองค์แรกตามคัมภีร์พุทธศาสนา ดังนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงเปรียบเสมือนพระสมมติเทพ และทรงเป็นกษัตริย์ในดินแดนมนุษย์โลก

พระปรมาภิไธยยังมีส่วนที่หมายความว่า “เหล่ามหาชนร่วมประชุมเห็นพร้อมกันถวายสิริราชสมบัติ” เป็นการเน้นให้เห็นพระราชประสงค์ที่จะได้รับการสนับสนุนจากประชาชน เพื่อพระองค์จะได้ปกป้องช่วยเหลืออาณาประชาราษฎร์ แนวคิดที่ว่าทรงสืบราชสันตติวงศ์โดยได้รับความเห็นชอบจากคนส่วนใหญ่ เชื่อมโยงกับพระชาติกำเนิด (ที่ทรงสืบเชื้อสายจากสมมติเทพ) ทำให้การขึ้นเสวยราชสมบัติของพระองค์นั้นได้รับแรงสนับสนุนจากทั้งสองฝ่ายอย่างที่ไม่เคยปรากฏมาก่อน

ถอดรหัสพระปรมาภิไธย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

๒.พระคุณวุฒิ บุคลิกส่วนพระองค์ และพระราชศรัทธาในพระบวรพุทธศาสนา
พระปรมาภิไธยวรรคที่ว่า พุทธาทิไตรรัตนสรณารักษ์ (ผู้ปกครองถึงซึ่งที่พึ่งคือพระรัตนตรัยมีพระพุทธเจ้าเป็นอาทิ) ไม่เพียงสะท้อนเวลา ๒๗ ปีที่ทรงดำรงสมณเพศและปฏิบัติศาสนธรรมเพื่อปกป้องพระรัตนตรัย แต่ยังแสดงให้เห็นพระปรีชาสามารถ ทรงเป็นกวีและนักปราชญ์ที่แตกฉานในหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา พระไตรปิฎก และคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

พระปรมาภิไธยยังพรรณนาว่าพระองค์ทรงเป็นพระเจ้าแผ่นดินผู้มีพระเมตตา พระกรุณา มีพระราชหฤทัยเยือกเย็น เห็นอกเห็นใจ ทรงมีสมาธิและความรู้ตัวทั่วพร้อม มีพระสติปัญญาเฉียบคม ซึ่งเป็นผลจากการเจริญสมาธิตามวิธีในพุทธศาสนา แสดงให้เห็นพระราชนิยมของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงเชื่อว่าสิ่งนี้จำเป็นต่อการทรงงานในฐานะพระมหากษัตริย์ ทำให้เข้าใจไพร่ฟ้าประชาชนได้อย่างถ่องแท้ และเป็นองค์เอกอัครศาสนูปถัมภก

ถอดรหัสพระปรมาภิไธย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

๓.สมเด็จพระเจ้ากรุงสยามพระองค์ใหญ่
เมื่อรัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาธิราชจากกรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) ให้ดำรงพระอิสริยยศเสมอด้วยพระเจ้าแผ่นดินองค์ที่สอง โปรดให้ใช้คำว่า บวร ซึ่งแปลว่า “ประเสริฐ” และสำหรับพระองค์เองทรงใช้คำว่า บรม ซึ่งแปลว่า “ที่สุด” หรือ “อย่างยิ่ง” การใช้คำศัพท์ให้เห็นลำดับความต่างของพระราชอิสริยยศดังกล่าว สะท้อนให้เห็นปรากฏการณ์ที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในสมัยรัตนโกสินทร์ คือการสถาปนาพระมหากษัตริย์พระองค์ที่สอง

การเริ่มใช้คำว่า "บรม" เท่ากับว่าพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงยกฐานะทั้งของสมเด็จพระอนุชาธิราชและของพระองค์เอง

เป็นที่น่าสังเกตว่า การใช้คำศัพท์ บรม หรือคำศัพท์อื่นที่มีความหมายว่าที่สุด หรือ อย่างยิ่ง มักอ้างอิงถึงความเป็นพระเจ้าแผ่นดินที่มีอำนาจปกครองสูงสุด สิ่งนี้เป็นหนึ่งในความแตกต่างระหว่างพระองค์กับพระมหากษัตริย์พระองค์ที่สอง

ถอดรหัสพระบวรนามาภิไธย พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

๑.พระภราดา: สมเด็จพระอนุชาธิราช:
พระบวรนามาภิไธยส่วนที่กล่าวว่า บรมมกุฏนเรนทรสูรย์โสทรานุชาธิบดินทร์ มีความหมายว่า ทรงเป็นพระอนุชาธิราชร่วมพระอุทรกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สะท้อนให้เห็นขัตติยราชสกุล ที่ทรงเป็นหน่อเนื้อในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และทรงเป็นพระอนุชาธิราชร่วมพระอุทรกับรัชกาลที่ ๔ จะเห็นได้ว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชนิพนธ์ให้พระปรมาภิไธยของพระองค์และสมเด็จพระอนุชา มีส่วนส่งเสริมเติมเต็มซึ่งกันและกัน

ถอดรหัสพระบวรนามาภิไธย พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

๒.ความเป็นปัจเจกชนในพระบวรนามาภิไธย:
มหิศเรศรังสรรค์ ที่ปรากฏในวรรคที่สองของพระบวรนามาภิไธยพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นการแสดงลักษณะเฉพาะ ที่เล่นคำให้คล้องกับพระนามขณะทรงกรมคือ กรมขุนอิศเรศรังสรรค์ และยังมีความหมายในภาษาสันสกฤตว่า “แต่งตั้งโดยพระราชาผู้ยิ่งใหญ่” ซึ่งอาจหมายถึงพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ผู้ทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาเป็นพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ที่สอง

ความเป็นปัจเจกในพระบวรนามาภิไธย ยังสะท้อนผ่านการเลือกใช้คำศัพท์ ปิ่นเกล้า ในพระนามที่ผูกขึ้นสำหรับแต่ละรัชกาล (พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) เพราะมีความหมายตรงกับคำสันสกฤตว่า จุฑามณี หมายถึง ยอดอัญมณี อันเป็นพระนามเดิมคือ เจ้าฟ้าจุฑามณี ก่อนทรงกรมเป็น กรมขุนอิศเรศรังสรรค์

ถอดรหัสพระบวรนามาภิไธย พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

๓.พระคุณวุฒิ บุคลิกส่วนพระองค์ และบทบาทผู้พิทักษ์:
พระบวรนามาภิไธยที่รัชกาลที่ ๔ พระราชทานแด่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว สะท้อนถึงการยอมรับพระเกียรติคุณของสมเด็จพระอนุชาธิราชว่า ทรงพระปรีชาสามารถด้านการทหาร ทั้งจะเป็นผู้ปกป้องแผ่นดินที่ปกครองโดยพระมหากษัตริย์ทั้งสองพระองค์ และแสดงให้เห็นว่าทรงคำนึงถึงหน้าที่ตามโบราณราชประเพณีของผู้ดำรงตำแหน่งวังหน้า ที่จะต้องปกปักรักษาพระบรมมหาราชวัง

ดังนั้นการที่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็น “พระราชาผู้นำกองทัพ” และพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็นพระมหากษัตริย์ที่มีพระราชอำนาจสูงสุด จึงเปรียบได้กับการดำรงบทบาทของผู้ดำรงตำแหน่งวังหน้า ที่สืบทอดมาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี สิ่งนี้แสดงให้เห็นในวรรคหนึ่งของพระบรมนามาภิไธยที่ว่า พลพยุหเนตรนเรศรมหิทธิวรนายก

ถอดรหัสพระบวรนามาภิไธย พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

๔.สมเด็จพระเจ้ากรุงสยามพระองค์ที่สอง:
แม้รัชกาลที่ ๔ จะทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาธิราชให้รับพระบวรราชโองการดำรงพระอิสริยยศเสมอด้วยพระมหากษัตริย์พระองค์ที่สอง แต่ยังทรงแสดงให้เห็นอย่างชัดแจ้งว่า พระองค์ดำรงพระบรมราชอิสริยยศสูงสุด เห็นได้จากการเลือกใช้ใช้คำศัพท์ตลอดพระนามที่แสดงให้เห็นว่าพระองค์ใดคือ “สมเด็จพระเจ้ากรุงสยามพระองค์ใหญ่” และ “สมเด็จพระเจ้ากรุงสยามพระองค์ที่สอง”

ดังที่ระบุไปก่อนหน้านี้ว่า รัชกาลที่ ๔ ทรงเลือกใช้ศัพท์ บรม และ บวร เพื่อแสดงถึงพระบรมราชอิสริยยศที่แตกต่างของทั้งสองพระองค์ มีข้อสังเกตต่อไปว่า พระบวรนามาภิไธยของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังมีศัพท์ บวรจุลจักรพรรดิ มีความหมายว่า พระเจ้าจักรพรรดิพระองค์น้อยผู้ประเสริฐ และทรงมี สัปตปดลเสวตรฉัตร ฉัตรขาว ๗ ชั้นเป็นเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศ แตกต่างกับรัชกาลที่ ๔ ซึ่งพระองค์ทรงมี นพปดลเสวตรฉัตราดิฉัตร ฉัตรขาว ๙ ชั้น และที่สำคัญคือ คำขึ้นต้นพระบวรนามาภิไธยไม่มีคำว่า พระบาท ดังที่ปรากฎในพระปรมาภิไธยรัชกาลที่ ๔