Skopje. Sztuka solidarności
Niezwykła historia kolekcji polskich dzieł sztuki w Skopje i udziału Polaków w odbudowie stolicy Macedonii po trzęsieniu ziemi 1963 roku.
Ars longa, vita brevis, czyli sztuka trwa, życie przemija
„Kompozycja” Henryka Stażewskiego (ur. 1894 r. – zm. 1988 r.) - czarnobiała praca pioniera polskiej awangardy lat 20. i 30. XX wieku - jest dziś kluczem do historii kolekcji polskich dzieł sztuki w Skopje. Ten szczególny zbiór to ponad 200 dzieł stworzonych przez 135 artystów. Wszystkie prace polscy twórcy podarowali miastu zrujnowanemu po tragicznym trzęsieniu ziemi z 1963 roku.
W Muzeum Sztuki Współczesnej w stolicy Republiki Macedonii eksponowane jest jednak aktualnie tylko jedno polskie dzieło właśnie Henryka Stażewskiego. Fakt, że dziś praca tego artysty reprezentuje polskich twórców i ich gest solidarności wobec Skopje, wykonany po tragicznym kataklizmie, jest symboliczny. W czasie II wojny światowej, gdy w latach 1939-45 Polska znajdowała się pod okupacją niemiecką, która w tragiczny sposób doświadczyła kraj, niemal cały ówczesny dorobek Stażewskiego uległ zniszczeniu. Po wojnie twórczość artysty ponownie rozkwitła, a miastu Skopje malarz podarował pracę stworzoną w latach 60. XX wieku. Jego „Kompozycja” jest zapowiedzią tego, co kryją magazyny muzeum w Skopje. Dzięki wystawie online „Skopje. Sztuka solidarności” odkryjesz ich bogactwo.
Kolaż/CollageMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Cała polska kolekcja to żywy podręcznik historii sztuki I połowy XX wieku: przekrój prac mistrzów - profesorów akademickich kluczowych dla powojennego życia artystycznego i ich uczniów - studentów z lat 40. i początku 50. W zbiorze można znaleźć prace klasyków przedwojennej awangardy i eksperymentatorów malarstwa materii.
Góra Kalwarii/Mount Calvary (1951), autor: Jan CybisMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Wśród mistrzów znaleźli się Jan Cybis
(ur. 1897 r.- zm. 1972 r.)
Martwa natura/Still life (1965), autor: Czesław RzepińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Czesław Rzepiński
(ur. 1905 r. – zm. 1995 r.)
10.I.65 (1965), autor: Stanisław FijałkowskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
A wśród pokolenia ich uczniów Stanisław Fijałkowski
Postać siedząca II/Sitting figure II (1962), autor: Marian MalinaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Marian Malina (ur. 1922 r. - zm. 1985 r.)
Zbiorowisko/Gathering (1961), autor: Jan TarasinMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Jan Tarasin (ur. 1926 r. - zm. 2009 r.)
Kolekcja to także przegląd
różnych gatunków sztuki i technik malarskich.
W zbiorze są obrazy, rysunki i rzeźby. Najwięcej, bo ponad 100 jest prac graficznych, dzieł wykonanych w technikach drzeworytu, cynkografii, monotypii, litografii. Są też akwarele i gwasz na papierze.
Za zbiorem przekazanym Skopje kryje się opowieść o życiu polskiej bohemy początku lat 60.
O powojennej Warszawie sportretowanej w powieści „Zły” Leopolda Tyrmanda, klubach jazzowych, w których grywał Krzysztof Komeda, Krakowie wybitnego twórcy teatru awangardowego Tadeusza Kantora, powieściach Marka Hłaski, buncie przeciw komunistycznym władzom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i o różnych grupach artystycznych, działających ówcześnie w polskich miastach.
„Galeria Krzywego Koła”
Henryk Stażewski, Ewa Maria Łunkiewicz-Rogoyska (ur. 1895 r. – zm. 1967 r.) i Rajmund Ziemski byli związani z warszawską „Galerią Krzywego Koła” prowadzoną przez Mariana Bogusza (ur. 1920 r. – zm. 1980 r.). Galeria działała przy „Klubie Krzywego Koła”, w którym na dyskusjach spotykali się warszawscy intelektualiści: literaci, historycy, filozofowie, socjologowie. Po trzęsieniu ziemi Marian Bogusz wysłał do Macedonii „Kompozycję 20-59”. Łunkiewicz-Rogoyska, do połowy lat trzydziestych jedyna w Polsce przedstawicielka puryzmu, przekazała muzeum w Skopje „Kompozycję czerwoną” - wykonaną na drewnianej płycie. Rajmund Ziemski (ur. 1930 – zm. 2005 r.) to z kolei autor obrazu „Pejzaż”.
Kompozycja czerwona/The composition in red (1960), autor: Ewa Maria Łunkiewicz-RogoyskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pejzaż/Landscape (1962), autor: Rajmund ZiemskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Miasto w górach/City in the mountains (1962), autor: Jerzy NowosieslkiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Jedną z najcenniejszych prac w polskiej kolekcji w Skopje jest płótno pt. „Miasto w górach” autorstwa Jerzego Nowosielskiego.
Jerzy Nowosielski, wybitny twórca ikon, w młodości żył w kręgu oddziaływania obrządku unickiego i ortodoksyjnego prawosławia. Jako nastolatek odbył pielgrzymkę do Ławry Poczajowskiej na Wołyniu.
Artysta pisał o sobie: "(...) ja, malarz polski, duchowo narodziłem się w Ławrze Poczajowskiej". Później związał się ze środowiskiem artystycznym skupionym wokół Tadeusza Kantora.
Jerzy Nowosielski
ur. 7 stycznia 1923, zm. 21 lutego 2011
Cosinusoida (1961), autor: Alfred LenicaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kantor wpłynął na twórczość wielu polskich artystów, także tych reprezentowanych w macedońskim Muzeum Sztuki Współczesnej. Pobyt w okupowanym Krakowie i kontakt z artystami związanymi z twórcą Cricot 2, był punktem zwrotnym w karierze Alfreda Lenicy (ur. 1899 r. – zm. 1977 r.), który w konsekwencji zwrócił się w stronę sztuki nowoczesnej. Na odwrocie jednej z prac Lenica napisał: "Rysunek, linia jest architekturą, a farba, kolor muzyką obrazu". Dla Skopje Lenica wybrał pracę „Cosinusoida”.
Azyl/Asylum (1964), autor: Tadeusz BrzozowskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Artystą związanym ze środowiskiem Kantora był również Tadeusz Brzozowski (ur. 1918 r. - zm. 1987 r.), który w swojej twórczości inspirował się surrealizmem i abstrakcją niegeometryczną, przekazał Macedończykom dzieło „Asylum”.
Kompozycja przestrzeni/Space Composition (1966), autor: Jerzy KrawczykMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kolekcja polska w Skopje to też prace twórców z Grupy Malarzy Realistów, w tym „Space Composition” autorstwa Jerzego Krawczyka (ur. 1921 r. - zm. 1969 r.).
Martwa natura/Still life – Kiejstut BereźnickiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Do tej grupy należy też „Martwa natura” Kiejstuta Bereźnickiego (ur. 1935 r.)
Ludzie i domy/People and houses (1962), autor: Benon LiberskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Przełomowa dla twórczości Benona Liberskiego ( ur. 1926 – zm. 1983 r.) praca „Ludzie i domy” również prezentuje cechy typowe dla artystów Grupy Malarzy Realistów, którzy chcieli stworzyć przeciwwagę wobec sztuki abstrakcyjnej i podkreślić znaczenia sztuki figuratywnej.
Kompozycja kół XVIII – homomorficzna/The composition of the wheels XVII (1963), autor: Jan BerdyszakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Z Poznaniem związany był Jan Berdyszak (ur. 1934 r. - zm. 2014 r.), który tworzył formy integralne. Dla Skopje wybrał obraz „Kompozycja kół XVIII”. Zasłynął jako twórca obrazów strukturalnych, których cykl zapoczątkował w 1965 roku. Zajmował się rzeźbą, malarstwem, grafiką, rysunkiem, projektował instalacje przestrzenne i teatralne scenografie.
Portret 1/Portrait 1 (1962), autor: Teresa PągowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Teresa Pągowska (ur. 1926 r. – zm. 2007 r.) autorka obrazu „Portret 1” na przełomie lat 50. i 60. tworzyła w Gdańsku. „Trzeba dużo widzieć, by dużo odrzucać, poprzez eliminację zyskiwać większe bogactwo, a skrót formalny ma służyć jasności wypowiedzi i zwiększać siłę obrazu. Ciągle szukać własnego „ja” i walczyć z tym szczęściem, którym jest malowanie” - mówiła malarka o swojej twórczości. Zawsze zdradzała nieprzeciętną wrażliwość kolorystyczną. W drugiej połowie lat 50. większy nacisk kładła na ekspresyjne wartości barwy.
W 2014 roku w prace na oceną stanu zachowania kolekcji sztuki polskiej w Skopje zaangażowało się także polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Czemu podjęło taką decyzję wyjaśnia Jacek Miler, dyrektor Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w ministerstwie, który zajmuje się m.in. ochroną dziedzictwa polskiego poza granicami kraju.
Prace
miastu Skopje podarowali też polscy rzeźbiarze.
Najcenniejsze w zbiorze są: „Głowa” Karola Tchorka (ur. 1904 r. – zm. 1985 r.)
Oszczepnik/Javelin Thrower (1967), autor: Władysław FryczMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Cenny jest też „Oszczepnik” Władysława Frycza – rzeźbiarza animalisty, którego „Żyrafę” można oglądać w warszawskim ZOO.
Wśród autorów prac, które
trafiły do Macedonii po trzęsieniu ziemi jest też wielu artystów o ciekawych
biografiach
Andrzej Strumiłło (ur. 1927) - o sobie mówi "artysta pogranicza żywiołów, tych ukrytych w naturze i tych drzemiących w człowieku, budowniczym cywilizacji". Malarz, grafik, rzeźbiarz, fotograf, pisarz i poeta, którego jedną wielkich inspiracji jest też dzika przyroda - mazurski pejzaż i Puszcza Białowieska. Tym jednak, co decydująco wpłynęło na jego osobowość artystyczną, były liczne podróże na Bliski i Daleki Wschód oraz do azjatyckiej części ZSRR. W Macedonii jest jego obraz „Statki”.
Potęga nieba/Sky Power (1964), autor: Tadeusz DominikMinisterstwo Spraw Zagranicznych
"Świat Dominika to ogniste słoneczne koła, kwiaty, patyki w płocie, dzbany, bochny chleba, trawa" - pisał o obrazach Tadeusza Dominika (ur. 1928 r. – zm. 2014 r.) wybitny polski poeta i przyjaciel artysty Zbigniew Herbert. Autor „Potęgi nieba” był artystą wszechstronnym – malarzem, grafikiem, zajmował się również ceramiką i tkaniną artystyczną. Charakterystyczne cechy formalne w jego malarstwie to okrągłe lub owalne punkty i plamy o dość nieregularnych kształtach.
To Stanislaw K. Dawski/This is Stanisław K. Dawski (1962), autor: Józef GielniakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Józef Gielniak (ur. 1932 – zm. 1972 r.) – artysta, który prawie całe swoje twórcze życie spędził w sanatorium przeciwgruźliczym w polskim Bukowcu koło Kowar, gdzie pracował jako archiwista. Tworzył niemal wyłącznie linoryty, zostawił po sobie zaledwie 68 praca jedna z nich „To Stanisław K. Dawski” znajduje się w Skopje.
Kompozycja/Composition (1962), autor: Zbigniew MakowskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Zbigniew Makowski (ur. 1930 r.) w latach 60. przebywał w Paryżu, gdzie poznał m.in. André Bretona – teoretyka surrealizmu i artystów związanych z tym nurtem. Malarz, poeta, twórca unikatowych książek, które od początku do końca wykonuje sam, ręcznie,w swych pracach nawarstwia symbole, cytaty. Artysta interesuje się różnymi dziedzinami nauki m.in. matematyką, jest znawcą wielu kultur, zarówno europejskich, jak azjatyckich, wdzięcznym czytelnikiem poezji, pism filozoficznych. Miastu Skopje przekazał olej na desce pt. „Kompozycja”.
Odbudowa Skopje
Dzieła z Polski nie były jedynym gestem solidarności świata wobec kataklizmu w Skopje. W odbudowę zrujnowanego miasta włączył się cały świat. Polacy odegrali w tym procesie znaczącą rolę. Projektem odbudowy stolicy Republiki Macedonii z ramienia Organizacji Narodów Zjednoczonych kierował polski architekt Adolf Ciborowski. Konkurs na odbudowę centrum miasta wygrał natomiast Japończyk Kenzo Tange.
Earthquake, Skopje Yugoslavia – Carl MydansLIFE Photo Collection
Ulice zniszczonego Skopje fotografował dla legendarnego amerykańskiego magazynu LIFE Carl Mydans (1907-2004).
Earthquake, Skopje Yugoslavia – Carl MydansLIFE Photo Collection
Polacy budują Muzeum Sztuki Współczesnej
Polacy, a dokładnie grupa warszawskich architektów nazywana „Tygrysy”, w składzie Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński i Eugeniusz Wierzbicki, zaprojektowali także budynek Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopje. Architekci ci wcześniej brali udział w odbudowie zrujnowanej Warszawy, która została dramatycznie zniszczona przez Niemców w czasie II wojny światowej. To właśnie do nowego muzeum w Skopje, wzniesionego według projektu „Tygrysów”, płynęły dzieła ze wszystkich zakątków świata. Stały się one wyrazem ogromnej międzynarodowej solidarności artystów.
Zobacz film "Skopje. Sztuka Solidarności" w języku polskim.
Ponad pół wieku po trzęsieniu ziemi w Skopje przypominamy niezwykłą historię dźwigania miasta z ruin, losy polskiej kolekcji sztuki i wielki gest artystów, dzięki którym zbiory Muzeum Sztuki Współczesnej w macedońskiej stolicy są tak fascynujące. Zobacz film „Skopje. Sztuka Solidarności”.
Poznaj lepiej polską kolekcję sztuki w Skopje
Dalsza część wystawy online prezentuje większość prac podarowanych przez polskich artystów miastu Skopje. Google Cultural Institute jest jedynym miejscem, w którym obecnie można zobaczyć te dzieła.
Miasto II/City II (1966), autor: Jan NowakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Podwójna góra/Double Mountain (1965), autor: Józef HałasMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Głowa III/Head III (1966), autor: Olga PeczenkoMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Krajobraz/Landscape (1964), autor: Jerzy WolffMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Wnętrze/The Interior (1965), autor: Halina Centkiewicz-MichalskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Łodzie/Boats (1959), autor: Barbara Narębska-DębskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Martwa natura/Still life (1965), autor: Leon MichalskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Krajobraz 1/Landscape 1 (1963), autor: Jerzy ZabłockiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pejzaż IV/Landscape IV (1964), autor: Tadeusz JackowskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Refleksje/Reflections (1964), autor: Tadeusz ŁapińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Bujność/Luxuriance (1963), autor: Tadeusz ŁapińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Gołębniki wyszogrodzkie/Dovecotes – Jan WodyńskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Tonące Słońce/Sinking sun (1961/1964), autor: Stanisław TeisseyreMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kosmonautom/Cosmonauts (1964), autor: Mieczysław MajewskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Do nieba i ziemi/To Heaven and Earth (1977), autor: Jerzy TrelińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Do nieba i ziemi Vol 2/To Heaven and Earth Vol 2 (1977), autor: Jerzy TrelińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pejzaż gdański 61/The landscape of Gdańsk 61 (1961), autor: Rajmund PietkiewiczMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pejzaż gdański 61/The landscape of Gdańsk 61 (1961), autor: Rajmund PietkiewiczMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Martwa natura z czerwonym obrusem/Still life on a red cloth (1958), autor: Zygmunt RadnickiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kompozycja 20/59/Composition 20/59 (1959), autor: Marian BoguszMinisterstwo Spraw Zagranicznych
M-27-65 (1965), autor: Krystyn ZielińskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Rysunek ze szkicownika nr 14/Drawing from a sketchbook No. 14 (1963), autor: Jan BerdyszakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Rysunek ze szkicownika nr 14/Drawing from a sketchbook No. 14 (1963), autor: Jan BerdyszakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Paysage avec la lune (1964), autor: Lucjan MianowskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Stal i powietrze/Steel and air (1963/1964), autor: Jan BerdyszakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
W meloniku z bukietem/In a bowler hat with a bouquet – Edward PiwowarskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Czułość/Tenderness (1965), autor: Edward PiwowarskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Chopin – Teodora DąbrowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Haghia Sophia (1964), autor: Bronisław ChromyMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Owca/Sheep (1964), autor: Bronisław ChromyMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Wyczekiwanie/Waiting (1965), autor: Janina MireckaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kopanie kartofli/Digging potatoes (1961), autor: Tadeusz SiekluckiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Siuda Baba (1958), autor: Jerzy PanekMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Światła miasta/City Lights (1961), autor: Bogna Gardowska-KrasnodębskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Powrót z majówki/Back from the chill-out (1962), autor: Konrad SrzednickiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Połów/The Catch (1963), autor: Henryk PłóciennikMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Milion/One Million (1963), autor: Ewa ŚliwińskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Światła/Lights (1963), autor: Andrzej KandzioraMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Kompozycja/Composition (1965), autor: Stanisław DawskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Drzewo, Tańce/Tree, Dancing (1965), autor: Jacek GajMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Rekwizytornia/Props storage room (1966), autor: Maria WasowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Tożsamość 1/Identite 1 (1966), autor: Leszek SobockiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Tożsamość 3/Identite 3 (1966), autor: Leszek SobockiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Dumka ukraińska/The Ukrainian dumka (1966), autor: Józef PakulskiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Improwizacja I/Improvisation I (1980), autor: Małgorzata ŻurakowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Le Vol (1963), autor: Franciszek BunschMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Lord Jim (1965), autor: Franciszek BunschMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Zdobycz/Prey (1964), autor: Zygmunt KotlarczykMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pomnik ptaka/A statue of a bird (1964), autor: Zygmunt KotlarczykMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Ryba głębinowa/Submersible fish (1964), autor: Zygmunt KotlarczykMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Fuga 1/Fugue 1 (1965), autor: Józef KotlarczykMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Smutek 1/Sadness 1 (1981/1983), autor: Leszek MisiakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Smutek 4/Sadness 4 (1984), autor: Leszek MisiakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Karciarze/Cardplayers (1966), autor: Aleksander RakMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Krystyna/Christine (1966), autor: Barbara Dega-KomitowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Rowerzysta V/Cyclist V (1964), autor: Mieczysław WejmanMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Krajobraz leśny/Forest Landscape (1964), autor: Edmund PiotrowiczMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Metopy barbarzyńskie IV – Strażnicy/Barbaric Metopy IV-Guards (1964), autor: Irena Kuran-BoguckaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Los człowieczy IV/The fate of man IV (1966), autor: Mieczysław DetynieckiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Pejzaż z okiennicą/Landscape with shutter (1963), autor: Mieczysław JurgielewiczMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Corrida de Săo Silvestre am São Paulo (1964), autor: Tomasz RudnickiMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Przejście dla pieszych/Pedestrian crossing (1966), autor: Zofia BroniekMinisterstwo Spraw Zagranicznych
Studium portetu/Study for Portait (1979), autor: Krystyna PiotrowskaMinisterstwo Spraw Zagranicznych
FOTOGRAFIE: MILAN DŻINGO, BARTOSZ BOBKOWSKI
FILM: "SKOPJE. SZTUKA SOLIDARNOŚCI" - PANATOFILM.PL
KONSULTACJA Z ZAKRESU HISTORII SZTUKI: DR MAGDALENA ZIÓŁKOWSKA
KOORDYNACJA PRODUKCJI:
AGNIESZKA SKIETERSKA
KINGA NETTMANN-MULTANOWSKA
SEBASTIAN INDRA
EWA KWAŚNIK-CIĄGŁO
PODZIĘKOWANIA ZA POMOC W PRZYGOTOWANIU WYSTAWY DLA:
MUZEUM SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ W SKOPJE
MUZEUM SZTUKI W ŁODZI
AMBASADY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W SKOPJE
