Wczesnym popołudniem 24 czerwca 1944 roku z obozu w Birkenau wyszedł esesman w stopniu SS-Rottenführera, eskortując więźniarkę niosącą umywalkę. Strażnik przy bramie nawet nie spojrzał na przepustkę – podniósł szlaban i przepuścił konwojenta. Kilka godzin później w obozie zawyły syreny oznajmiające ucieczkę. W obozie męskim brakowało Edka Galińskiego z numerem obozowym 531, natomiast w obozie kobiecym Mali Zimetbaum z numerem obozowym 19880. Ucieczka ta stała się obozową legendą…
Telegram z dnia 25.6.1944 r. o ucieczce z obozu Mali Zimetbaum (1944-06-25)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Na fotografii: telegram nadany 25 czerwca 1944 r. przez komendanturę KL Auschwitz powiadamiający o ucieczce więźniarki Mali Zimetbaum. Fot. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (dalej: APMA-B)
Mala Zimetbaum – Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Mala Zimetbaum
Mala Zimetbaum była Żydówką urodzoną w Polsce 26 stycznia 1918 r. w Brzesku. Jej ojciec Pinkus, który z zawodu był kupcem, wyemigrował w 1928 r. do Antwerpii, zabierając ze sobą całą rodzinę. Mala uczęszczała do szkoły podstawowej w Belgii, interesując się szczególnie matematyką i językami obcymi. Biegle posługiwała się: flamandzkim, francuskim, niemieckim, angielskim, polskim i w pewnym stopniu rosyjskim. (Fot. APMA-B)
Choroba ojca sprawiła, że rodzina znalazła się w trudnej sytuacji finansowej. Mala zamiast kontynuować naukę w szkole średniej, rozpoczęła pracę jako krawcowa w znanym domu mody „Maison Lilian”.
Aresztowana została 11 września 1942 r. podczas łapanki Żydów na głównym dworcu kolejowym w Antwerpii i osadzona w obozie przejściowym w Malines. W dniu 15 września 1942 r. znalazła się w transporcie 1048 Żydów, który został skierowany do KL Auschwitz.
Dwa dni później transport dotarł do obozu. 717 osób zaprowadzono wprost z rampy do komór gazowych. Mala została uznana za zdolną do pracy i osadzona w obozie, gdzie otrzymała numer 19880.
Na fotografii: fragment wykazu transportów przywiezionych do KL Auschwitz. 17 września 1942 roku przybył transport z Malines. Więźniarki otrzymały numery 19 821 – 19 921 – zaznaczone na czerwono. (Fot. APMA-B)
Edward Galiński, więzień KL Auschwitz numer obozowy 531 (1941)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Edward Galiński
Edward Galiński urodził się 5 października 1923 r. w Tuligłowach koło Jarosławia. W chwili wybuchu wojny miał niecałe 16 lat i był uczniem szkoły morskiej w Pińsku. Aresztowany został wiosną 1940 r. z grupą rówieśników w ramach „Akcji AB” skierowanej przeciwko polskiej inteligencji. Osadzono go w więzieniu gestapo w Tarnowie. Kilka tygodni później, 14 czerwca 1940 r., został przywieziony do KL Auschwitz wraz z pierwszym transportem 728 więźniów politycznych. (Fot. APMA-B)
Otrzymał numer 531.
Edward Galiński w obozowej ślusarni (pierwszy z prawej) – Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Edek spędził cztery lata życia w obozie, walcząc o przetrwanie. Przez pierwsze lata przebywał w Auschwitz I, gdzie udało mu się dostać do komanda pracującego w obozowej ślusarni.
Jej kierownikiem był eseman Edward Lubusz, niewiele starszy od Edka, wyróżniajacy się tym, że nie znęcał się nad więźniami, a wręcz im pomagał.
Na fotografii: zdjęcie zostało wykonane w obozowym warsztacie ślusarskim. Na pierwszym planie esesman Lubusz, za nim stoi Edek Galiński. (Fot. APMA-B)
Portret Mali Zimetbaum wykonany w obozie przez współwięźniarkę Zofię Stępień-Bator – Zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Mala
„(…) Blondynka, lubiana była przez Lagerführerin Marię Mandel. Mala miała funkcję Laüferki (gońca), zajmowała się także przenoszeniem więźniarek wypisanych z izby chorych do baraków mieszkalnych. Więźniarki w naszej organizacji znały Malę i korzystały z jej usług. Gdy któraś z więźniarek komunistek wracała z rewiru, wówczas proszono Malę, aby zaprowadziła taką więźniarkę do baraku, z którego osłabiona więźniarka nie musiałaby iść do ciężkiej pracy.
... Mala nie była członkinią tej naszej organizacji, lecz nam pomagała i wiedziała o jej istnieniu. My wiedziałyśmy, że Mala pomagała wielu innym więźniom (…).”
Fragment relacji Ewy Feldenkreis, byłej więźniarki KL Auschwitz, nr obozowy 29682
Na fotografii: portret Mali Zimetbaum wykonany przez współwięźniarkę Zofię Stępień-Bator. (Zbiory PMA-B)
Edward Galiński, więzień KL Auschwitz numer obozowy 531 (1941)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
„Edka znałam, był to sympatyczny więzień o wesołym usposobieniu. Często przychodził do obozu kobiecego, był dla więźniarek przyjazny. Mala podobno przed aresztowaniem miała w Belgii swoją sympatię Żyda...
Mala ZimetbaumPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
... Mala i Edek bardzo się kochali. Już kilka dni przed ich ucieczką wiedziałam, co zamierzają uczynić. Kiedy więc któregoś dnia posłyszałyśmy głos syreny, wiedziałyśmy, co sygnał ten oznacza. Słyszało się szepty: «To Mala. To Mala!» Mala rzeczywiście zbiegła z obozu razem z Edkiem.”
Fragment relacji Ewy Feldenkreis, byłej więźniarki KL Auschwitz, nr obozowy 29682
Dokument z kartoteki więźniów zatrudnionych w ślusarni obozowej. (1943)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Na zdjęciu: dokument z kartoteki więźniów zatrudnionych w ślusarni obozowej. (Fot. APMA-B)
Galiński Edward, nr obozowy 531, zawód wyuczony: uczeń szkoły średniej, w obozie zatrudniony jako: uczeń ślusarski.
Map of Bielsko region during the II war (1940/1945)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Przygotowanie do ucieczki
Pod koniec 1943 r. Edek rozpoczął starania o przeniesienie z obozowej ślusarni w Auschwitz I do zespołu instalatorów w Birkenau. Miał wówczas nadzieję, że stamtąd łatwiej będzie zaaranżować ucieczkę razem ze swoim dobrym przyjacielem z Jarosławia, Wiesławem Kielarem. Na zdjęciu: mapa Bielska i okolic z okresu II wojny światowej
Edek i Wiesław Kielar nawiązali kontakt z Antonim Szymlakiem, z zawodu kaflarzem, który jako robotnik cywilny miał możliwość wstępu na teren obozu.
Mapa regionu Bielska z czasów okupacji - miejscowość KozyPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Mieszkał on we wsi Kozy, położonej niedaleko Beskidów. Miał zapewnić schronienie, kiedy już uda im się uciec, oraz pomoc przed dalszą drogą do Zakopanego, gdzie mieszkała siostra Wiesława Kielara.
Wiesław Kielar (1978)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Na zdjęciu: Wiesław Kielar w 1978 roku. (Fot. APMA-B)
Auschwitz II-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Kiedy wszystko było przygotowane, Edek stał się roztargniony i powściągliwy. Kielar podejrzewał, że przyczyną takiego zachowania była Mala Zimetbaum.
Edek spotkał ją, gdy razem z pozostałymi instalatorami udał się do obozu kobiecego, aby dokonać napraw. Na zdjęciu: powojenna fotografia Auschwitz II-Birkenau, sektor BI, gdzie znajdował się obóz kobiecy
Od ich pierwszego spotkania na przełomie 1943 i 1944 r. rozgorzało między nimi głębokie uczucie. „Kocham i jestem kochana” zdradziła Mala jednej z więzionych kobiet. Także Edek przyznał się do swoich uczuć przyjacielowi.
Auschwitz II-Birkenau, sector BIaPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Wiesław Kielar po usłyszeniu tego wyznania zrezygnował ze swojego udziału w planowanej ucieczce. Jego miejsce miała zająć Mala. 24 czerwca 1944 r. Mala założyła przygotowane wcześniej ubranie. Z kolei Edek włożył mundur SS. Do pasa przypiął kaburę z pistoletem zawierającym dwa naboje.
Dostał go, tak jak i mundur, od esesmana Lubuscha. Obydwoje przekroczyli linię posterunków wartowniczych, pokazując podrobioną przepustkę SS, do sporządzenia której Mala wykradła wcześniej odpowiedni formularz. W końcu udało im się dotrzeć do wioski Kozy, gdzie uzyskali pomoc od Antoniego Szymlaka. Na zdjęciu: powojenna fotografia Auschwitz II-Birkenau, sektor BI, gdzie znajdował się obóz kobiecy. (Fot. APMA-B)
Blockführerstube barrack at Birkenau (1945)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Auschwitz II-Birkenau, fragment odcinka BIa. Na zewnątrz ogrodzenia po lewej stronie, za wieżyczką wartowniczą, widoczny barak Blockführerstuby. W ubikacji znajdującej się w tym baraku Mala Zimetbaum przebrała się w kombinezon roboczy. (Fot. APMA-B)
Map showing sites related to the escape of Mala and EdekPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Mapa przedstawiająca miejsca związane z ucieczką Edka i Mali
1. Blok, w którym latem 1944 r. mieszkała Mala.
2. Wartownia SS, gdzie w łazience Mala przebrała się przed ucieczką. 3. Ziemniaczarki, miejsce, gdzie Edek zmienił swoje ubranie przed ucieczką.
Droga, którą podążąła Mala tuż po opuszczeniu obozu (kolor niebieski). Droga, którą podążał Edek tuż po opuszczeniu obozu (kolor żółty). Droga, którą podążali razem Edek i Mala (kolor zielony).
Telegram powiadamiający o ujęciu zbiegłych z obozu więźniów: Edwarda Galińskiego i Mali Zimetbaum (1944-07-27)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Z inicjatywy Mali zbiegowie zmienili jednak dalszą trasę ucieczki. Zamiast udać się do Zakopanego, skierowali się na Słowację. Tam zamierzali ukryć się u krewnych Mali. Szczęście jednak odwróciło się od nich. 7 lipca 1944 r. w Beskidzie Żywieckim natknęli się na niemiecki patrol. W pierwszej kolejności zatrzymał on tylko Malę, która znajdowała się z przodu. Edek nie zauważony, mógł oddalić się w bezpieczne miejsce. Jednak tego nie uczynił.
Rozpoznano w nich uciekinierów i odesłano z powrotem do obozu. W telegramie z 27 lipca 1944 r. kierownictwo obozu Auschwitz poinformowało przełożonych o ich aresztowaniu.
Telegram nadany 27 lipca 1944 r. przez komendanturę KL Auschwitz powiadamiający o ujęciu zbiegłych z obozu więźniów: Edwarda Galińskiego i Mali Zimetbaum. (Fot. APMA-B)
Blok Śmierci w obozie macierzystym. (2010)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Edek i Mala zostali osadzeni w osobnych celach aresztu obozowego mieszczącego się w podziemiach bloku 11. Edward Galiński przebywał kolejno w celach 17, 18, 19, 20, 21 i 23. Na zdjęciu: współczesny widok na Blok Śmierci w obozie macierzystym.
Areszt obozowy w piwnicach bloku 11 – Paweł Sawicki, Państwowe Muzeum Auschwitz-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Przesłuchania zbiegów trwały długo, a w ich trakcie uciekano się do tortur. Obozowe gestapo chciało dowiedzieć się, skąd Edek zdobył mundur SS i broń. Zarówno Edek, jak i Mala zachowali milczenie.
W grypsach wysyłanych do Wiesława Kielara zapewniali Lubuscha oraz więźniów, którzy wiedzieli o ucieczce, że nie mają powodów do obaw. W obozie mówiono o nich jak o bohaterach.
Podziemia Bloku Śmierci. (2010)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Podziemia Bloku Śmierci, gdzie osadzono Edka i Malę po nieudanej ucieczce z obozu.
Fragment ściany celi nr 20 w podziemiach bloku 11 byłego KL Auschwitz I. (2010)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Na fotografii: fragment ściany w celi nr 20 w podziemiach bloku 11 byłego KL Auschwitz I.
W celi tej przebywał więzień Edward Galiński po ujęciu i ponownym osadzeniu w obozie. Jest on prawdopodobnie autorem i wykonawcą napisu: „531 Galiński Edward + 6. VII. 1944r. 19 880 Mally Zimetbaum +”. Napis zawiera nazwiska, imiona, numery obozowe oraz datę ostatniego dnia spędzonego na wolności po nieudanej ucieczce – 6 lipca 1944 r.
Plan Auschwitz I z zaznaczeniem miejsc dotyczących ucieczki Edka i Mali. Po lewej - budynek Politische Abteilung (obozowego Gestapo), gdzie Edek i Mala byli przesłuchiwani. Po prawej blok numer 11, gdzie znajdowało się obozowe więzienie. W celach tego bloku Edek i Mala zostali osadzeni po nieudanej ucieczce (2007)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Na zdjęciu: Plan KL Auschwitz I, gdzie zostały zaznaczone miejsca związane z ucieczką Edka i Mali.
Po lewej: budynek Wydziału Politycznego, gdzie Edek i Mala byli przesłuchiwani...
...po prawej: blok nr. 11 – więzienie obozowe, gdzie Edek i Mala byli przetrzymywani po ich nieudanej próbie ucieczki.
Politische AbteilungPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Budynek Wydziału Politycznego, gdzie Edek i Mala byli przesłuchiwani. (Fot. APMA-B)
Map showing sites related to the escape of Mala and Edek after they were capturedPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Mapa przedstawiająca miejsca związane z ucieczką Edka i Mali po ich ujęciu. 1. Miejsce egzekucji Edka. 2. Blok, w którym w lecie 1944 r. mieszkał Edek. 3. Miejsce, gdzie Mali został odczytany wyrok.
Wiesław Kielar (1978)Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Egzekucję przez powieszenie przewidziano również dla Mali. Jedna z więźniarek, młoda Słowaczka, przekazała wówczas Wiesławowi Kielarowi, co się wydarzyło:
„(...) Będąc już na podeście szubienicy, w czasie odczytywania wyroku podcięła sobie żyły żyletką zawczasu przygotowaną. Ale podobnie jak Edkowi nie pozwolono jej w ten sposób zginąć. Doskoczył do niej esesman Taube, którego spoliczkowała zakrwawionymi dłońmi. Rozwścieczeni esesmani prawie zadeptali ją nogami na oczach całego obozu kobiecego. Wyrok został wykonany, ale nie tak jak przewidywały przepisy. Zmarła w drodze do krematorium wieziona na małym wózku przez więźniarki (…).”
APMA-B, Oświadczenia, t. 9, s.123-126.
Kosmyki włosów Edwarda i Mali – Zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-BirkenauPaństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
W Zbiorach Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau przechowywana jest niezwykła pamiątka z lat obozowych. Załącznik do niej stanowi oświadczenie Wiesława Kielara z 29 stycznia 1968 r:
„Przekazuję do Muzeum dwa pukle włosów ludzkich. Są one zawinięte w papier z nadrukiem w języku niemieckim. Na brzegu papieru ołówkiem zrobiony jest napis: „Mally Zimetbaum 19880, Edward Galiński 531”.
Jest to napis wykonany przez Galińskiego oraz włosy jego i Mali Zimetbaum. Lagerkapo obozu, Jupp Windeck, który powiesił Edka, po upływie godziny od jego śmierci wręczył mi te włosy i napis w obecności Rapportschreibera Kazimierza Goska, oświadczając, że ostatnim życzeniem skazańca było, abym je przejął i przekazał jego ojcu. Ta tragiczna pamiątka przeszła ze mną przez wszystkie obozy i zachowałem ją do dnia dzisiejszego”.
Oświadczenie Wiesława Kielara z 29 stycznia 1968 r.
Na zdjęciu: tragiczna pamiątka po Mali i Edku: kosmyki ich włosów i napis zrobiony ręką Galińskiego.
Autorka: Dr Maria Martyniak
Autorka: Alicja Białecka
Skład graficzny: Agnieszka Juskowiak-Sawicka