Cytadela Warszawska

Tereny zajęte później przez Cytadelę stanowiły początkowo spokojną wiejską okolicę, określaną jako „piękny brzeg” (po francusku „joli bord”, co dało początek nazwie warszawskiej dzielnicy Żoliborz). Znajdował się tu folwark św. Ducha, zapewniający dochody szpitalowi o tej samej nazwie, później przemianowany na Fawory. Na początku XVIII wieku powstały tu koszary dla regimentu Gwardii Pieszej Koronnej, którym dowodził Stanisław Poniatowski, ojciec późniejszego króla Stanisława Augusta. W połowie stulecia wzniesiono zabudowania szkoły prowadzonej przez zakon Pijarów, a założonej przez ówczesnego rektora Collegium Nobilium, ks. Augustyna Orłowskiego. Zadbana i bogata dzielnica Fawory została włączona do Warszawy w roku 1791.

Budowa cytadeli była bezpośrednią konsekwencją powstania listopadowego. Powstanie wybuchło 29. listopada 1830 roku w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Od razu uzyskało pomoc ludności cywilnej. Około 15000 mieszkańców stolicy pomogło powstańcom zdobyć budynek Arsenału. Rosyjskie władze miały więc dobre powody, by obawiać się kolejnych rozruchów w Warszawie.

Cytadela mieściła osławione więzienie –- X Pawilon, wchłonięty przez twierdzę dawny magazyn mundurów, gdzie w roku 1833 zaczęto przetrzymywać więźniów politycznych. Od 1834 do 1915 przez Cytadelę przewinęło się ich ok. 40 000. Ich listę czyta się jak podręcznik historii: Gustaw Ehrenberg, autor pieśni „Gdy naród do boju…”; Karol Levittoux, spiskowiec z łukowskiego gimnazjum, który 7 lipca 1841 popełnił samobójstwo, podpalając więzienny siennik; ks. Piotr Ściegienny, organizator stłumionego w zarodku powstania w 1844 roku; poeta Adam Asnyk (1860); Filipina Płaskowicka, nauczycielka i socjalistka, redagująca w X Pawilonie nielegalną gazetę „Głos Więźnia”; Roman Dmowski, późniejszy przewodniczący Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, reprezentującego nowopowstały kraj na forum międzynarodowym.

W artykule „Psychologia więźnia” Józef Piłsudski pisał: „Gdy staję przed wami w mundurze najwyższego rangą oficera, w mundurze najwyższego przedstawiciela armii polskiej i śmiało mówię o kryminale, to jest to jedynie dlatego, że 150 lat historii polskiej nie zrobiło z więzienia nic innego, jak tylko życie codzienne ludzi”. Słowa te płynęły z doświadczenia. Piłsudski został aresztowany w nocy z 21 na 22 lutego 1900 roku w mieszkaniu, w którym znaleziono długo poszukiwaną nielegalną drukarnię, w której powstawało pismo „Robotnik”. Śledztwo prowadzono początkowo w Łodzi, lecz 17 kwietnia aresztanta przeniesiono do X Pawilonu. Zmieniło się też oskarżenie: dotyczyło już nie tylko kolportażu nielegalnej prasy, lecz także (bezpodstawnie) udziału w zabójstwie dwóch szpicli.

Odbicie więźnia z doskonale strzeżonego obiektu wojskowego nie było możliwe. Piłsudski musiał więc doprowadzić do przeniesienia go w bardziej sprzyjające miejsce. W tym celu symulował manię prześladowczą, przejawiającą się wstrętem do osób w mundurach i odmową przyjmowania od nich posiłków z obawy przed otruciem. Potrzebna była jeszcze diagnoza. Tej dostarczył doktor Iwan Sabasznikow, Buriat z pochodzenia i liberał z przekonania (na zdjęciu pierwszy z prawej, jako doktorant Iwana Pawłowa). Paszkowska wspomina: „Od pierwszego spojrzenia dr I.S. widział, że ma przed sobą człowieka całkiem zdrowego na umyśle, zaniechał badania, a J.P. udawania i rozpoczęli pogawędkę o Syberii”. Zdiagnozowanego Piłsudskiego przeniesiono do szpitala Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu, skąd uciekł 14 maja 1901 r.

1862 – Jan Rzońca i Ludwik Ryll, autorzy dwóch nieudanych zamachów na margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, jednocześnie reformatora i legalisty, naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego, przeciwnika powstania styczniowego. 1865 - Emanuel Szafarczyk, trzydziestoletni przywódca sztyletników – tajnej organizacji wykonującej wyroki śmierci w czasie powstania styczniowego; 1905 – Stefan Okrzeja, socjalista, zamachowiec z Organizacji Bojowej PPS; 1908 – Józef Montwiłł-Mirecki, przywódca Organizacji Bojowej PPS, wysoko ceniony przez Józefa Piłsudskiego.

W latach 70. XIX wieku, po wojnie francusko-pruskiej, okazało się, że wobec rozwoju artylerii pojedyncza fortyfikacja jest nieskuteczna. Rosjanie postanowili stworzyć wokół Warszawy system umocnień, złożony z dwóch pierścieni fortów. Jednak w roku 1909 car wydał rozkaz kasacji twierdzy Warszawa. Armia rosyjska potrzebowała modernizacji, a utrzymanie twierdzy pochłaniało pieniądze, rozpoczęto więc wyburzanie zewnętrznych pierścieni fortyfikacji. W 1913 roku, wobec pogarszającej się sytuacji międzynarodowej, Rosjanie przystąpili do ich odbudowy. Mimo to w sierpniu 1915 roku twierdza Warszawa poddała się bez walki. Jedynym długoterminowym skutkiem istnienia twierdzy było ograniczenie rozwoju przestrzennego miasta na kilkadziesiąt lat.

W II Rzeczypospolitej Cytadela stała się miejscem uroczystości państwowych. Hołd oddawano głównie ludziom tam skrzywdzonym: więźniom X Pawilonu (kilku z nich znajdowało się wówczas we władzach państwowych) czy żyjącym jeszcze weteranom powstania styczniowego. W Cytadeli odbyło się m. in. uroczyste nadanie orderów Virtuti Militari weteranom powstania styczniowego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Ceremonia ta miała miejsce 5 sierpnia 1921 roku, w rocznicę stracenia Romualda Traugutta.

13 października 1923 roku stolicą wstrząsnął wybuch prochowni na Cytadeli. Według „Gazety Warszawskiej”: „Na Dworcu Wileńskim, Wschodnim i w ogóle całej Pradze wyleciały z okien prawie wszystkie szyby. Publiczność oczekująca na dworcach na pociągi w wielkim popłochu rzuciła się plackiem na podłogę”. Sama Cytadela ucierpiała mniej, niż można było przypuszczać. Budynek prochowni był zagłębiony w ziemię, co skierowało siłę wybuchu w górę i zapobiegło detonacji składowanych w pobliżu pocisków artyleryjskich. Najbardziej ucierpiał X Pawilon, zamieszkały wówczas przez rodziny wojskowych. Skutki wybuchu odczuto nawet w podwarszawskich miejscowościach - w Rembertowie, Otwocku czy Piasecznie. Wkrótce pojawiły się podejrzenia o zamach.

Domniemani zamachowcy mieli zostać wymienieni na polskich jeńców znajdujących się w ZSRR. Do wymiany jednak nie doszło. Bagiński i Wieczorkiewicz zostali zastrzeleni w pociągu w pobliżu stacji Stołpce przez eskortującego ich policjanta, Józefa Muraszko, który następnie tłumaczył się przed sądem, że działał w stanie wzburzenia, pragnąc pomścić krzywdę Polski. Został skazany na zaledwie 2 lata więzienia. Krąży plotka, że w czasie II wojny światowej Muraszko został zabity za współpracę z Gestapo. Jeśli tak było, to spośród osób zamieszanych w sprawę domniemanego zamachu na Cytadelę zabitych zostało ośmioro: oskarżeni, zabójca oskarżonych, świadek oskarżenia, trzej autorzy nieudanego zamachu na świadka oraz ostateczny zabójca świadka, Izaak Naftali Botwin.

Ostatni moment, gdy Cytadela spełniała funkcję militarną, to Powstanie Warszawskie. Obsadzona przez Niemców, skutecznie oddzielała Stare Miasto od Żoliborza. Nie udał się powstańczy atak na twierdzę przeprowadzony 1 sierpnia 1944. 29 września Cytadela posłużyła natomiast jako baza do niemieckiego natarcia na Żoliborz.

Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej stanowi oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie. Ekspozycja stała poświęcona jest więźniom, przy czym wydzielona została z niej część dotycząca Józefa Piłsudskiego. Wystawa obejmuje zarówno pamiątki po więźniach, jak i dotyczące ich carskie dokumenty.

Muzeum Wojska Polskiego powstało 22 kwietnia 1920 za sprawą dekretu Józefa Piłsudskiego. Jego wystawa poświęcona jest historii wojskowości i prezentuje zarówno uzbrojenie średniowieczne, jak i ciężki sprzęt z czasów II Wojny Światowej. Kolekcję uzupełniają dokumenty oraz dzieła sztuki o tematyce militarnej. Jego nowa siedziba ma znaleźć się na terenie Cytadeli Warszawskiej.

18 kwietnia 1919 Józef Piłsudski wydał rozkaz: „Z rozkazu Naczelnika Państwa budynek X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, który jako miejsce więzienia przez cały okres porozbiorowy najwybitniejszych przywódców ruchu wolnościowego i najszlachetniejszych obywateli Polski nosi charakter pamiątki historycznej z okresu jarzma rosyjskiego, został przeznaczony na urządzenie w nim archiwum wojskowo-historycznego, muzeum oraz sal odczytowych i wykładowych”. W II Rzeczypospolitej takie muzeum jednak nie powstało. Powstanie Cytadeli Muzeów stanowi wykonanie tego rozkazu na większą skalę niż pierwotnie założona.