Z Litzmannstadt Getto do Auschwitz

Getto łódzkie (oficjalna nazwa Litzmannstadt Getto) zostało utworzone w lutym 1940 r. w Łodzi, przemianowanej przez okupacyjne władze niemieckie na Litzmannstadt. Było drugim co do wielkości gettem na okupowanych ziemiach polskich. Przeszło przez nie ponad 200 tys. ludzi. Oprócz żydowskich mieszkańców Łodzi przebywali tu również Żydzi przesiedleni z tzw. Kraju Warty (część zachodniej Polski włączona bezpośrednio do Trzeciej Rzeszy), deportowani z Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw, Luksemburga, a także Romowie. Fot. Archiwum Fotograficzne Yad Vashem

Getto zostało zlokalizowane w najbiedniejszej części miasta i odizolowane od świata zewnętrznego. Zostały ustawione wokół niego zapory i zasieki z drutu kolczastego oraz posterunki. Wprowadzono odrębną walutę, co uniemożliwiało wszelkiego rodzaju wymianę handlową, przemyt towarów i żywności do i z getta. Fot. Archiwum Fotograficzne Yad Vashem

Wśród mieszkańców getta śmiertelne żniwo zbierały choroby, mordercza praca, a zwłaszcza ustawiczny głód. Porcje żywnościowe były katastrofalnie małe. Szacuje się, że w getcie zmarło blisko 1/4 jej mieszkańców, z czego zdecydowana większość zmarła z głodu. Fot. Zbiory PMA-B

Metalowa kartka na chleb: Awers inskrypcja: „DER AELT. D. JUDEN/ IN LITZMANNSTADT/ VERPFLEGUNGSABT. /Brot Karte/ N 28000 /Gerszonowicz C. / Łagiewn. 33 / Laden N 16/ M. Rumk.“ Tłumaczenie: Przełożony Starszeństwa Żydów w Litzmannstadt / wydział do spraw wyżywienia. /kartka na chleb/nr 28000/Gerszonowicz C/Łagiewn. 33/sklep N 16/ M. Rumk.”

Okrągły monogram z wyciętymi w środku literami „MW“.

Na obrzeżu napis „Litzmannstadt-Getto März 1942”.

(Przedmiot został znaleziony na terenie byłego obozu Auschwitz II-Birkenau przy krematorium III). Fot. Zbiory PMA-B.

Cygarniczka. Na pierścieniu wyryty rysunek przedstawiający fragment ulicy z przejściem nad nią.

Pod przejściem kontury samochodu i tramwaju, z prawej i lewej strony ulicy zabudowania miejskie.

W lewym górnym rogu sylwetka kościoła z dwiema wieżami. Nad przejściem napis „GETTO”, pod nim kontury gwiazdy Dawida. Z prawej strony inicjały „IJ”. Fot. Zbiory PMA-B

Sześcioramienna gwiazda z wyciętym w środku kołem i umieszczonymi w nim atrybutami strażackimi: hełm, drabina, toporek i sikawka. W narożach gwiazdy okrągłe otworki. Fot. Zbiory PMA-B

W latach 1942-1943 w getcie łódzkim istniała sekcja pod nazwą Flur-Haus-und Feuerwache (Straż Polna-Domowa i Przeciwpożarowa).

Składała się z wartowników cywilnych strzegących, jak sama nazwa wskazuje – terenów uprawnych przed kradzieżami oraz drewnianych obiektów przed samowolną rozbiórką lub pożarami.

Po opuszczeniu wagonów rozdzielano rodziny, po jednej stronie rampy ustawiano kobiety z dziećmi, po drugiej mężczyzn. Fot. APMA-B

Następnie poddawano wszystkich selekcji, w wyniku której osoby uznane za nieprzydatne do pracy kierowano na zagładę w komorach gazowych.

Po kilku dniach pobytu w KL Auschwitz została ona wywieziona do obozu Freiberg (podobóz Flossenbürg): „(…) W chwili, gdy otwarły się drzwi naszego wagonu, podeszli do nich mężczyźni najwyraźniej przebywający w obozie od dłuższego czasu, dobrze zorientowani co do panującego w nim «porządku» i poradzili znajdującym się wśród nas kobietom z dziećmi, aby niezwłocznie oddały je w ręce swych matek, względnie innych starszych kobiet...

Powiedzieli: «Dajcie dzieci babkom, ale nie musi to być własna matka, może to być inna starsza kobieta… Będziecie przez to wolne, będziecie mogły pójść do pracy». Wiedzieli bowiem, że kobiety obarczone dziećmi były skazane na natychmiastową zagładę. Niektóre dostosowały się do niej, inne nie. Zaobserwowałam wówczas kobietę, która po wyjściu z wagonu odłożyła swe dziecko na bok. Zorientowała się, co do grożącego jej niebezpieczeństwa i postanowiła się ratować.

Esesman, który nakazywał jej udanie się na lewo, w stronę grupy matek z dziećmi, podszedł do niej i powiedział: «Nimm das Kind!» Wzięła więc dziecko z powrotem i poszła we wskazanym kierunku (…)”. APMA-B, Oświadczenia, t. 134 a, s. 131-135. Fot. APMA-B

Więźniarska karta personalna Sary Lewkovics, urodzonej w Łodzi, deportowanej z getta łódzkiego 17 sierpnia 1944 r.

Jako powód przywiezienia do obozu wpisano „polska Żydówka”. Fot. APMA-B

Grynglas Rachela, urodzona w 1925 r. w Łodzi, deportowana do KL Auschwitz z getta łódzkiego w sierpniu 1944 r., następnie przeniesiona do Halbstadt – podobozu KL Gross-Rosen, gdzie została wyzwolona. Fotografia z 1945 r. Fot. APMA-B

Z Auschwitz została wywieziona do podobozu KL Gross-Rosen – Halbstadt: „(…) Jechaliśmy kilkanaście godzin w tym bydlęcym, ciemnym wewnątrz wagonie. Nie było w nim żadnej ubikacji. Musieliśmy załatwiać potrzeby naturalne, korzystając z jakiegoś kubła. Było to straszne. Było ciemno, kiedy wagony stanęły i kazano nam z nich wysiąść. Zaraz podzielono nas na dwie grupy. Mężczyźni musieli ustawić się oddzielnie od kobiet. Przeżyłam chwile, których nigdy nie zapomnę, które stale mam w oczach. Mamusia wzięła mnie za rękę, a tatuś braciszka i tak zaczęliśmy iść za innymi do przodu. Razem z mamą doszłam do miejsca, w którym stał jeden lub kilku Niemców. Niemiec spytał się mamusi, ile ma lat. (…) Skierowano ją w inną stronę, aniżeli mnie. Wtedy jeszcze nie wiedziałam, że strona, na którą musiała udać się mamusia, oznaczała śmierć, a moja strona – życie. Nie chciałam mamusi opuścić. Trzymając się jej, mówiłam, że chcę pójść tam, gdzie ona idzie. Krzyczałam «Mama, mama!» i płakałam. Niemiec szturchał mnie i popychał, nawet w pewnym momencie uderzył i w rezultacie tego znalazłam się po jednej stronie, a mama po drugiej. I w ten sposób znalazłam się sama jedna wśród obcej mi masy ludzkiej, bez rodziny, bez najbliższych (…)”. APMA-B, Oświadczenia, t. 134, s. 92-102.

Na ponad 20 walizkach są napisy świadczące, że przywieźli je Żydzi deportowani w sierpniu 1944 r. z getta w Łodzi.

Wewnątrz walizki na pasku przytrzymującym zawartość dane właściciela „A. Góralnik Litzmanstadt”. Fot. Zbiory PMA-B

Walizka z przyklejoną kartką z napisem: „KLEBEP/ Litzmanstadt/ HUANSTRASSE 18/8. Fot. Zbiory PMA-B

Walizka. Na zewnętrznej stronie znajduje się napis: „WOLKEN Rudolf Isr. II ZIRKUS-3”. Na płóciennej przywieszce czarną farbą napisano: „WOLKEN Jetti Litzmanstadt”. Fot. Zbiory PMA-B

Jetti i Rudolfa Wolkenów deportowano do getta w Łodzi z Wiednia, stąd na walizce ich wiedeński adres. Rudolf zmarł w getcie.

Wdowa po nim opuszczając Łódź, przywiesiła do walizki płócienną etykietkę, podając miejsce ostatniego pobytu – Litzmanstadt.

Część osób od razu rejestrowano, tatuując im numery na lewym przedramieniu.

Ci, którzy zostali skierowani do obozu, przechodzili przez procedurę przyjęcia w tzw. centralnej Saunie, gdzie odbierano im odzież, bieliznę, golono owłosienie na całym ciele.

„(…) Wkrótce zostałyśmy zabrane do łaźni mieszczącej się w bardzo dużym budynku. Musiałyśmy tam całkiem rozebrać się, po czym zgolono nam włosy z całego ciała. Cały pobyt nago w łaźni, w obecności kręcących się w niej Niemek i Niemców, był dla mnie, dla nas wszystkich ogromnie przykrym, poniżającym przeżyciem. Każda z nas wolałaby umrzeć, niż doznać takiej hańby, pragnęłyśmy wtedy gorąco, aby «pochłonęła nas ziemia». Jako młoda, rozwijająca się dziewczyna bardzo wstydziłam się rozbierać w obecności innych osób, nawet w obecności siostry i matki...

Wskutek zbiegu okoliczności znalazłam się w łaźni przy otwartym oknie. Gdy ujrzałam siebie «wygoloną», źle wyglądającą w szybie, wybuchnęłam płaczem. Rozpłakało się też wokół mnie wiele innych młodych kobiet, które dopiero co oddzielono od matek. Zrozumiałam wtedy, że najprawdopodobniej już nigdy nie odnajdę swojej matki (…)”.
Źródło: APMA-B, Oświadczenia, t. 134 a, s. 131-135. Fot. APMA-B

Fragment sporządzonych nielegalnie przez więźniów z obozowej konspiracji wypisów z list nowo przywiezionych do obozu Żydów. Zawierają informacje dotyczące m.in. zarejestrowanych w obozie Żydów z getta łódzkiego.

Pod datą 16.08.1944 r. przedział numerowy, wśród którego jest numer obozowy Mariana Zelmana – B-6839. Fot. APMA-B

Po krótkim pobycie w Birkenau został przeniesiony do podobozu Glewitz IV.
„(…) Tego ranka przyszedł kapo i zwrócił się do nas, byśmy oddali wszystkie kosztowności. Ktoś nieśmiało powiedział, że przecież jesteśmy nadzy, a więc widzi, że żadnych kosztowności nie mamy. Na to capo odpowiedział, że kosztowności na pewno ukryliśmy w odbytnicy, a oprócz tego mamy w ustach złote zęby i korony. Zaczęło się wtedy potworne bicie. Nie potrafię powiedzieć, ilu kapów nas wtedy biło. Pamiętam tylko, że razy padały bardzo często. W baraku powstała okropna kotłowanina masy ludzkiej, jaka tam była zgromadzona. Ludzie chroniąc się przed razami kijów i bykowców tratowali się nawzajem – rzucano w nas też kamieniami. Nie pamiętam, jak długo trwało to znęcanie się nad nami. Mnie podczas tego zamieszania wybito dwa zęby (…)”.
Źródło: APMA-B, Zespół Oświadczenia, t. 18, s. 51-53.

Rodzina Zelwer wraz z kuzynostwem. Przed wojną rodzina mieszkała w Łodzi, a po wybuchu wojny w getcie łódzkim.

W 1944 r. podczas likwidacji getta, najstarsza z rodzeństwa, Sara (stoi pierwsza z lewej) wraz z matką Małką oraz czwórką braci zostali skierowani do KL Auschwitz. Z licznej rodziny przeżyła tylko Sara. Fot. APMA-B

Po krótkim pobycie w Birkenau została wywieziona do podobozu Gross-Rosen Mittelsteine.
„(…) W obozie apele odbywały się często. W ich trakcie przeliczano nas, od czasu do czasu poddawano nas też selekcji. Przed każdą selekcją musiałyśmy rozbierać się do naga. Na apele wypędzane byłyśmy zawsze w wielkim pośpiechu, poganiano nas krzykami «schnell, schnell», a gdy tylko dochodziło do zatoru w wąskich drzwiach baraku, bito nas po głowach. Pewnego razu byłyśmy tak spragnione wskutek sierpniowego upału, że zaczęłyśmy spontanicznie krzyczeć «Wasser», «Wasser»! Pozwolono nam wówczas skorzystać z jednego jedynego kranu. Wszystkie naraz rzuciłyśmy się w jego kierunku. Stojący obok esesmani śmiali się z nas, mówili, że zachowujemy się jak zwierzęta".
Źródło: APMA-B, Oświadczenia, t. 134a, s. 101-106.

Około 200 Żydów z getta łódzkiego, głównie młodocianych, umieszczono w obozie macierzystym w Oświęcimiu jako uczniów obozowej szkoły murarskiej (Maurerschulle).

Były obóz Auschwitz I, blok 14. Próbki tynków wykonanych przez więźniów murarzy z tzw. Maurerschule, które miały być zastosowane w przyszłości na terenie KL Auschwitz. Fot. I. Bartosik, PMA-B

Zachowany tajny raport krakowskiej organizacji Pomoc Więźniom Obozów Koncentracyjnych. Raporty mimo pewnych nieścisłości wynikających z warunków w których powstały, są bardzo ważnym świadectwem zbrodni dokonanych w obozie. Fot. APMA-B.

Fragment wspomnień byłej więźniarki Jadwigi Trębasiewicz (w obozie Laskiewicz), numer obozowy 44 133:
„(…) Na transport dziesięcio-, dwunastoletnich chłopców z łódzkiego getta natknęłyśmy się w czasie rannego marszu w przejściu między obozem męskim a „Meksykiem” [potoczna nazwa sektoru BIII obozu Auschwitz II-Birkenau]. Ustawili dzieciarnię w miejscu, naprzeciw którego za drutami znajdowała się tkalnia i czekali. Prawdopodobnie znów się coś w machinie zacięło. Gromada dzieci stała w ponurym milczeniu: widać było, że dotknęło ich OSTATECZNE [org.], od którego nie ma wybawienia.

Tylko jeden chłopak lamentował cicho, rozmazując twarz łzami. Lalka zatrzymała się i powodowana nagłym odruchem otarła mu buzię. Chłopiec, nie przestając szlochać, skarżył się: «Ja wiem, że nas prowadzą do komina». Dziewczyna zaczęła go pocieszać, że to nieprawda, że wszyscy chłopcy po «kąpieli» dostaną pasiaki i będą pracować w polu. Dziewczyny spojrzały po sobie i potwierdziły: «Tak, będziecie pracować jak my». Kłamały, ponieważ los był przesądzony, ale nadzieja mogła osłodzić ich przedostatnie chwile (…)”.
Źródło: APMA-B, Zespół Wspomnienia, t. 103, s. 170.

W 1961 roku w pobliżu ruin krematorium III w Birkenau znaleziono zakopaną w ziemi metalową puszkę, w której znajdował się zwój zapisanych ręcznie papierów. Zapiski miały charakter pamiętnika, pisanego na bieżąco, w formie listów do przyjaciela i dotyczyły wyłącznie getta łódzkiego. Nazwiska autora nie udało się ustalić.

Pamiętnik został zaopatrzony w komentarz przez więźnia Sonderkommando Załmena Lewentala, który znalazł go w dniu 15 sierpnia 1944 r. (w tym dniu przywieziono do Auschwitz około 2000 Żydów z getta łódzkiego) najprawdopodobniej w rozbieralni krematorium III w Birkenau i ukrył, aby świat w przyszłości mógł dowiedzieć się o gehennie łódzkich Żydów. Fot. APMA-B.

Wraz z zapiskami znaleziono również srebrną bransoletkę ręcznej roboty, pochodząca najprawdopodobniej z getta łódzkiego. Fot. Zbiory APMA-B.

Fragment spisu więźniów nowo przybyłych do podobozu KL Auschwitz w Trzebini z 17 września 1944 r. Figuruje tu imię i nazwisko Benjamina Pilicera B-10246. Fot. APMA-B

Przebywał w podobozie w Trzebini. W chwili przywiezienia do Auschwitz miał 15 lat.
„(…) Spaliśmy na podłodze. Skurczeni, ułożeni jeden obok drugiego, jak śledzie. Mogliśmy leżeć zawsze tylko na boku. Gdy jeden się przekręcał, musiał się cały rząd za nim odwrócić. Chodziło się po ludziach, nie było ani kawałka wolnej podłogi. Przy wejściu do baraku odbywały się prawdziwe bitwy, by zająć miejsce najbliżej ściany, a najdalej drzwi. Ludzie bowiem chodzili przez całą noc, cierpiał więc bardziej ten, kto leżał przy drzwiach.
Zupę otrzymywaliśmy w naczyniach różnego rodzaju. Były to wiadra, rondle i miski, rozmaitej wielkości. Przy podziale, zgięci wpół, uciekaliśmy prędko z otrzymaną porcją zupy, inaczej bito nas trzepakiem po głowie. Zupę dzielono rano, chleb zaś wieczorami. Dzielono jeden chleb na pięć osób. Podział był trudny, bo nie mieliśmy noży. (…) Od czasu do czasu przychodzili do baraku Niemcy. Wybierali spośród leżących na podłodze ludzi, których wysyłali potem do różnych «Arbeitslagrów». Wśród tych osób, przeznaczonych do wysyłki, znalazłem się ja także. (…) Przybyliśmy do Trzebini nad ranem. Znajdowały się ram rafinerie nafty, zbombardowane podczas wojny. Nasza praca miała polegać na odbudowie tych budynków. Przebywaliśmy w Trzebini do połowy stycznia 1945 r. Front się zbliżał i Rosjanie byli coraz bliżej. Pewnej nocy podzielono pomiędzy nas jedzenie. Rozdano nam chleb i margaryny. Poza tym dano nam także ubranie. Nocy tej panował bowiem wielki mróz. Wolno nam było wszystko zabrać ze sobą. O godzinie 1-ej w nocy dano rozkaz i ruszyliśmy w drogę (…)”.
Źródło: APMA-B, Zespół Oświadczenie, t. 59, s. 70-74.

Fragment wykazu więźniów podobozu Wirtschaftshof Birkenau z 27 września 1944 r. sporządzony w związku z poddaniem ich badaniom w Instytucie Higieny SS. Figurują w nim Żydzi z getta w Łodzi oznaczeni numerami B-7574 – B-7689. Fot. APMA-B

Obok numeru B-7640 widnieje nazwisko i imię Lewczyk Moses, pod tym nazwiskiem był zarejestrowany w obozie Mojsze Rybowski.

Fragmenty wywiadu z byłym więźniem Mojsze Rybowskim (w obozie Mozes Lewczyk), oznaczonym w obozie numerem B-7640.
„(…) Znalazłem się w podobozie Wirtschaftshof Birkenau. Pamiętam dobrze stajnie z końmi. Około czterdziestu lub nawet sześćdziesięciu Żydów węgierskich było zatrudnionych przy tych koniach w charakterze woźniców. Ja i liczni moi współtowarzysze z getta łódzkiego musieliśmy pracować przy obsłudze koni, jako pomocnicy woźniców. (…)

(…) W dniu 3 stycznia 1945 r. zostałem skierowany do szpitala w Auschwitz I. Do 12 stycznia byłem na obserwacji. W wymienionym dniu zostałem wreszcie operowany w związku z moją przepukliną. Operowało mnie dwóch więźniów – lekarzy, Polak i Francuz. Gdy 18 stycznia masowo ewakuowano więźniów z obozu, leżałem nadal w szpitalu. (…)”.
Źródło: APMA-B, Oświadczenia, t. 134, s. 223-224.

Strona skorowidza byłych więźniów przebywających po wyzwoleniu obozu w szpitalu PCK w Oświęcimiu, wg stanu z 7 marca 1945 r. W skorowidzu w porządku alfabetycznym notowano imiona i nazwiska pacjentów i niekiedy dodatkowe informacje.

Na stronie widnieje nazwisko Lewczyk Mozes, pod tym nazwiskiem był zarejestrowany w obozie Mojsze Rybowski. Fot. APMA-B

Bernard Makowski, Żyd z Polski, został deportowany do KL Auschwitz z getta łódzkiego wraz z rodzicami i młodszym bratem. Matka oraz brat zostali zamordowani zaraz po przybyciu w komorze gazowej.

Bernard wraz z ojcem został skierowany do obozu po około dwóch tygodniach zostali przeniesieni do podobozu KL Dachau – Kaufering. Na zdjęciu: Bernard Makowski wraz z ojcem w lipcu 1945 r., w dwa miesiące po odzyskaniu wolności. Fot. APMA-B.

„(…) Ludzie dzisiaj, zwłaszcza młodzi ludzie, pytają mnie: powiedz co tam było najgorsze? Spodziewają się, że odpowiem im głód! W dużym stopniu mają rację. Głód to jest coś takiego, to jest obsesja, to jest obsesja jedzenia, to jest ciągła myśl o jakimś pożywieniu, to jest widmo kartofla, łyżki zupy, kęsa chleba, które cię nie opuszcza. Człowiek, który normalnie się posila, tego nie zrozumie. To jest nie do wyobrażenia. A jednak głód – to nie było najgorsze! Więc może tzw. warunki mieszkaniowe? Okropne! Tysiąc osób w baraku. Pięć-sześć na słomie, na pryczy. Zastanawiasz się, jaką pryczę wybrać? Lepiej nie na dole, bo ci na górze przepraszam nie wytrzymują, pęcherze nie wytrzymują. Wobec tego lepiej być na górze.

Ale z kolei na górze niech nagle Niemiec zwoła apel, to wtedy zanim się wygramolisz, zanim zejdziesz z tego, dostaniesz pałką po żebrach, po głowie, po plecach. A więc warunki mieszkaniowe? Nie! To też nie było najgorsze. Więc może zimno? 1944 rok to był taki jak obecny, niesłychana zima, strasznie było zimno. Pamiętam, bo pod pasiak wyciąłem sobie z worka cementowego kamizelkę. Nadzorca niemiecki zobaczył to, zbił mnie okrutnie. «Du hast deutches Vermoegen gestohlen» — ukradłeś mienie niemieckie. Ale to też nie powiem, że to jest najgorsze.

Więc może wszy? Owszem muszę powiedzieć, że nie pamiętam wszy w samym Auschwitzu ani w samym Buchenwaldzie. Ale na komandach, dokąd nas kierowano, gdzie były urządzenia wodno-sanitarne zbombardowane, tam roiło się od wszy. Zwłaszcza tysiące podczas ostatniego mojego marszu w kwietniu 1945 r. Więc to nie, to też nie było najgorsze. Więc co było najgorsze? Najgorsze było PONIŻENIE! To, że nie traktowano cię jak istotę ludzką – zwłaszcza jeżeli byłeś Żydem i dlatego właśnie, że byłeś Żydem, nie traktowano ciebie nawet jak zwierzęcia, tylko jak insekt, jak wesz, jak gnidę, jak karalucha, jak pluskwę. A co się robi w gnidą, z karaluchem? Trzeba zdeptać, zgnieść, zdusić, unicestwić.

Dlatego, jeżeli dzisiaj ludzie, zwłaszcza młodzi ludzie, pytają mnie: Co wyniosłeś z tamtych doświadczeń? Co miałbyś do powiedzenia współczesnym? Z wszystkich słów i nauk gdybym miał ogarnąć jednym słowem powiedziałbym EMPATIA! (…)”.