Abraham Ortelius: uitvinder van de atlas

Abraham Ortelius is een spilfiguur in de evolutie van de kennisverwerving.

Hij is vooral bekend als de uitvinder van de atlas – een boek dat voor het eerst alle kaarten van de wereld samenbracht op hetzelfde format en met dezelfde lay-out. Hij is ook de eerste in de geschiedenis die de continental drift opmerkt.

Ter gelegenheid van zijn 490ste verjaardag zetten twee prestigieuze Antwerpse musea de nalatenschap van deze aardrijkskundige in de kijker.

In deze webtentoonstelling stellen de conservatoren van het Museum Plantin Moretus u voor aan Abraham Ortelius. Ze vertellen over zijn leven, zijn werk en zijn relatie met andere humanisten van zijn tijd, waaronder drukker en uitgever Christophe Plantin.

Maar het liedje blijft niet duren.

De politieke situatie in de Nederlanden verandert dramatisch vanaf de jaren 1560.

Er komt een opstand tegen de Spaanse koning. De Tachtigjarige Oorlog breekt uit en de Nederlanden worden voorgoed gescheiden. Antwerpen begint aan een economische neergang.

Het gezin Ortels bestaat naast Abraham uit vader Leonard, moeder Anne Harrewayers en de zussen, Anne en Elisabeth. Vader is handelaar in antiek. Hij sterft als Abraham 12 jaar oud is. Zijn weduwe zet de familiezaak verder. De familie Ortels heeft sympathie voor de ideeën van de Reformatie.

Abraham is een begaafd kind. Hij kent Nederlands, Grieks, Latijn, Italiaans, Frans, Spaans en ook een beetje Duits en Engels.

Abraham en zijn zussen zijn kaartafzetters, specialisten in het inkleuren van illustraties en kaarten.

Abraham bouwt als inkleurder een succesvol bedrijf uit. Het zal zijn hele leven zijn belangrijkste bron van inkomsten zijn. Abraham heeft ook een handel in antiek, munten, kaarten en boeken.

De 16de eeuw is een eeuw van ingrijpende veranderingen.

Ontdekkingsreizen, nieuwe uitvindingen en het herontdekken van antieke schrijvers leiden tot nieuwe inzichten en een nieuw wereldbeeld.

Deze gravures tonen een aantal van de belangrijkste uitvindingen en ontdekkingen van het humanistisch tijdperk. In het midden zie je bijvoorbeeld de drukpers.

Ortelius is een humanist.

Hij bestudeert de klassieke literatuur en geschiedenis en volgt de evolutie van de wetenschappen. Ontdekkingen in Amerika, Afrika en Azië fascineren hem.

Deze kaart van Ortelius werd uitgegeven in 1587 en heeft als titel America of de Nieuwe Wereld, een nieuwe beschrijving.

Zoals vele humanisten neemt hij de Latijnse versie van zijn naam aan. Ortels wordt dus Ortelius.

Abraham Ortelius is ook een gepassioneerd verzamelaar.

In zijn Museum Ortelianum bewaart hij boeken, prenten, schilderijen, wandkaarten, munten (zoals de munt die hier is afgebeeld), wetenschappelijke instrumenten en een rariteitenkabinet.

De verzameling wordt zo groot dat hij moet verhuizen naar een grotere woning!

Ortelius correspondeert met vooraanstaande wetenschappers uit heel Europa.

Zijn ‘vriendenboekje’ (Album Amicorum) leest als een who is who van zijn tijd

Hier ziet u een allegorie die de vriendschap en de gemeenschappelijk humanistische interesses van Ortelius en Joris Hoefnagel bejubelt.

Door zijn vele interesses en relaties is Abraham vaak op stap. Zo reist hij door Italië, Frankrijk, de Nederlanden, Duitsland, Engeland en Ierland. Hier zien we hoe Ortelius en zijn reisgenoten hun namen graveren op een Dolmen, tijdens een reis naar Poitiers.

Op een van zijn reizen maakt cartograaf Gerard Mercator deel uit van het gezelschap. Deze reis inspireert Ortelius om zelf kaarten te gaan maken.

De naam Joris Hoefnagel duikt weer op. Kan je hem vinden op de steen?

De eerste kaarten die Ortelius op de markt brengt zijn grote wandkaarten: van de wereld, Egypte, het Heilige Land, Azië, Spanje en het Romeinse Rijk.

Vanaf nu beheersen kaarten zijn leven.

Abraham Ortelius is de uitvinder van de atlas.

De eerste editie van de atlas verschijnt in 1570 en bevat 53 kaarten. De laatste editie dateert uit 1622. Deze editie bevat 167 kaarten.

Dit is een kaart van Europa, uit de editie van 1587.

Iedereen is lovend over de prachtige atlas en de prachtig gegraveerde kaarten, uitgevoerd door Frans Hogenberg.

Mercator schrijft: ‘Ik heb uw Theatrum bestudeerd en kan niets anders dan u gelukwensen met de grote zorg en elegantie waarmee u het werk van de diverse auteurs hebt verfraaid […]’

Het Theatrum is een commercieel succes.

Tijdens het leven van Ortelius verschijnen er 24 edities. Na zijn dood volgen er nog eens 10.
De Latijnse tekst wordt vertaald in het Nederlands, Duits, Frans, Spaans, Engels en Italiaans.

Ortelius maakt ook een ‘aanhangsel’ (Parergon in het Latijn) met historische kaarten: hier ziet u een kaart van het Romeinse Rijk.

Er verschijnt ook een pocketeditie van Theatrum.

Deze Spieghel der Werelt kent uiteindelijk 30 edities. Veel vooraanstaande en beroemde mensen hebben dit mini-atlasje bij zich als ze op reis zijn.

Plantijns drukwerk stond bekend als van de hoogste kwaliteit. Bij hem was je zeker van goed papier, prachtige typografie, een correcte tekst en de beste illustraties.

Ortelius koopt in 1558 een boek van Vergilius bij Plantijn, zoals vermeld in het dagboek van Plantijn dat je hier ziet. Het is de eerste keer dat de naam Ortelius opduikt in relatie tot Plantijn. Ze worden zeer goede vrienden.

Zie je de naam van Abraham Ortelius in dit document?

Christoffel Plantijn doet beroep op het vakmanschap van Ortelius.

Ortelius kleurt voor hem de kaarten van Gerard Mercator in.

Plantijn is niet de uitgever van de eerste editie van het Theatrum. Hij is wel een belangrijke schakel in de verkoop.

Plantijn verkoopt de atlas onder meer aan handelaars uit Augsburg, Milaan en Genua zoals blijk uit dit dagboek.

Plantijn geeft een Spaanse editie van het Theatrum uit. Hij stuurt enkele ingekleurde exemplaren naar koning Filips II van Spanje die op dat moment over de Nederlanden regeert.

Plantijn publiceert Ortelius’ woordenboek van plaatsnamen, de Synonymia Geographica.

Het rijk gevulde woordenboek bevat een lijst met de oude en de moderne plaatsnaam met hun equivalent in de volkstaal.