Doğu’nun Merkezine Seyahat 1850-1950

“Doğu’ya Seyahat” bir “Doğu Sorunu” etkinliğidir. 18. yüzyılda kıta Avrupasını kapsayan “Grand Tour”dan “Levant”a açılan seyahat düşüncesi, 19. yüzyıl boyunca dönüşüm geçirir. Önce bilim kuruluşları adına araştırma yapan gezginler, misyonerler ve çalışma odalarını terkeden her düzeyde amatör araştırmacılar, antik dünyayı keşfetmek, toplumsal hayata ilişkin bilgi toplamak ve eski mitlerin izini sürmek amacıyla Doğu topraklarına ayak basarlar. Seyahat edebiyatının klasiklerini kaleme alan bu gezginleri, Kırım Savaşı sonrasında turist grupları izler. Bilim kuruluşları yerine seyahat şirketlerinin yönlendirdiği bu meraklı müşteri kalabalığı, İstanbul’un hemen her yerinde görünmeye başlar. Kafalarında bir önceki gezgin kuşağının yarattığı Doğu imgesi vardır: Sultan’ın haremi, dönen dervişler, sokak köpekleri, çarşaf ve peçenin ardındaki kadın cinselliği, imgenin en kışkırtıcı yönleridir. Gezilen yerlerin repertuvarı ise pek değişmez: Sultanahmet Meydanı, Salatin camileri, Kapalı Çarşı, Mısır Çarşısı, Beyoğlu, Boğaziçi ve Adalar... Aynı dönemde kitle turizmi kent hayatına otelleri de kazandırır. Büyük Londra Oteli, Tokatlıyan Oteli, Bristol Oteli ve Pera Palas da kapılarını Avrupalı turistlere açarlar. “Doğu Sorunu”nun başlattığı bu turizm hummasının sloganı ise o günden bugüne hiç değişmez: Seyahat Özgürleştirir!

Penning the classics of travel literature, these travelers were followed by tourist groups after the Crimean War. Guided by travel companies instead of academic institutions, these curious crowds began to appear in almost all parts of İstanbul. They were obsessed with the Eastern image the previous generation of travelers had created: the Sultan’s harem, whirling dervishes, stray dogs, and female sexuality hidden behind the veil and the chador were the most provocative aspects of this image.

In a letter he wrote to his publisher Timothée O’Neddy, de Nerval complained about the social predictability of stations, the punctuality of scheduled boats, and criticized the new geometry of life Europe has established: “What a bizarre city, this Constantinople! Glamour and destitution, tears and joy; people act more arbitrarily here than anywhere else, but that also comes with more liberties.

As children of the same land, they show far more tolerance to one another than our various provincial people or diverse partisan groups ever could. Four different communities coexist without hating one another too much. Turks, Armenians, Greeks, and Jews.

The decline of creative travel and its transformation into a monotonous act of consumption, on the other hand, was a commercial adventure that extended from the reign of Sultan Abdülmecid to the present.

19. yüzyıl sonuna doğru Avrupa burjuvazisinin İstanbul’a gösterdiği ilgi giderek artmaktadır. Kentin modern mimari sembolleri arasında kabul edilen oteller bu dönemde hizmete girdiler. Orient-Express’i Paris-İstanbul arasında işleten Compagnie Internationale des Wagons-Lits’nin zengin müşterileri için yaptırdığı Pera Palas bu lüks otellerin en tanınmışıdır. İnşası 1894 sonunda tamamlanan ve 1895 başında hizmete açılan Pera Palas, döneminin konfor anlayışına sahipti: Kalorifer, sıcak su, asansör... Mimar Alexandre Vallaury’nin eseri olan otel, dönemin rağbet gören eklektik üslubuyla oryantalizmin klasikleşmiş çizgilerini yansıtır. Balo salonu bu oryantalist etkinin en göze çarpan kısmıdır. Salonun batısında biri büyük ikisi küçük olmak üzere yemek salonları bulunur. Mütareke dönemi boyunca bu salonlar âdeta işgal kuvvetlerinin karargâhına dönüşmüş, Osmanlı Devleti’nin geleceğine ilişkin pek çok önemli karar bu salonların gizemli ortamında alınmıştı.

Designed by architect Alexandre Vallaury, the hotel reflected the classic lines of Orientalism coupled with the highly popular Eclectic style of the period. The ballroom, for example, epitomized the Orientalist influence. It featured one large and one small dining hall on both ends. Throughout the years of Armistice, these halls were almost transformed into the headquarters of the Occupying Forces and a number of critical decisions concerning the future of the Ottoman Empire were made in their mystical atmosphere.

Programlı Doğu seyahatinin ana ilkesi, geleneksel ile modernin üzerindeki şalı kaldırmak ve ortaya çıkan farklılıkların yarattığı gerçeklik hazzını turistlere yaşatmaktı. Sur içi İstanbulu’nun köhneleşmiş tarihsel yapısı ile Galata–Beyoğlu’nun geleceğe dönük modern yüzünü aynı çerçeve içinde görmek, bir Avrupalı için, bu açıdan hayli etkileyiciydi. Bütünüyle geçmişte kalması arzu edilen bu fes ve çarşaf uygarlığı, modernleşmenin yolunda tökezledikçe, sergilenen trajediden alınan hazzı da büyütüyordu. Kentin sokaklarına dağılmak, özgürce dolaşmak, rehberler tarafından pek yapılmaması gereken hareketler arasında sayılıyordu; çünkü tökezleyen modernleşme, kentten alınacak hazzı Batı adına ne kadar çoğaltsa da, tekin olmayan bir ortamın kuralsızlığına karşı henüz tam anlamıyla bir güvenlik dünyası inşa edilememişti. Dönemin rehber kitapları, İstanbul’u ziyaret edecek turistleri, karşılaşacakları güçlükler ve olumsuzluklar konusunda pek çok uyarıyla doludur. Gerçekte ise her uyarı, zihinlerin derinliklerine kök salmış ön yargıların birer yansımasıydı.

Hoping to be left entirely in the past, the more this civilization of fez and chador stumbled on the path to modernization, the more it was augmenting the pleasure Westerners derived from watching such a display of tragedy.

Roaming the streets of the city freely was not advised by the guides, for as much as the stumbling modernization increased the pleasure the West took from the city, a wall of security in the fullest sense had not yet been built for a city still unrestrained by law. The guidebooks of the period were filled with warnings about the challenges and unfavorable circumstances tourists visiting İstanbul could face. In reality, each warning was a reflection of the prejudices deeply rooted in the minds of foreigners.

Doğu imgesi ne tam bir gerçeklik ne de tam bir hayal ürünüydü; her ikisinin de iç içe geçtiği, biri diğerinin varlık nedeni olabilen zihinsel kurgunun ifade aracıydı. Avrupalı seyyahların gözlemleri ve hayalleriyle şekillendirilmiş bu imgeler, İstanbul’u ziyaret eden turist gruplarının kente bakış açılarını da belirliyordu. Kudretli hükümdarın sarayı, harem kadınları, Boğaziçi yalıları, Sultanahmet Meydanı, dilenciler, dönen dervişler, sokak köpekleri, tulumbacılar, mezarlıklar vs. gibi karmaşık bir kültürel tasarımı temsil eden bu toplumsal değerler bütünü, aynı zamanda hem Doğu için açık bir davet hem de Batı’nın Doğu’yu değerlendirme aracıydı.

The palace of the mighty sultan, harem women, seaside mansions of the Bosphorus, Sultanahmet Square, beggars, whirling dervishes, stray dogs, firefighters, cemeteries, and other social values that represented a complex cultural design altogether comprised both an open invitation to the East and a point of reference for the West.

19. yüzyıl Avrupası’nda hızla yaygınlaşan lüks seyahat tutkusu, 1883’te Orient-Express’in Paris-İstanbul hattının açılmasıyla yeni bir boyut kazanır. Orient-Express’in işletmecisi Wagons-Lits, 1889’a kadar Tuna üzerinden İstanbul’a aktarmalı seferler düzenler. 1895’te Pera Palas’ı satın alan şirket, konfordan taviz vermez. Özellikle güzergâh üzerindeki ülkelerin mutfağını ve müziğini seçkin konuklarına sunar. Son yolculuğunu 27 Mayıs 1977’de yapan Orient-Express, Doğu ile Batı’nın birlikte yarattıkları kültürel ikonların başında gelir.

As the historic operator of the Orient-Express, Wagons-Lits organized rides to İstanbul via the Danube until 1889.

Having purchased the Pera Palace in 1895, the company made no concessions on comfort and offered the cuisine and music of the countries on its itinerary to select guests.

İstanbul’a yapılan deniz seyahatleri, tarihsel açıdan birbirini bütünleyen iki ayrı güzergâhta gerçekleşmiştir: 1829’da Tuna Denizcilik Şirketi’nin başlattığı ve 1870’lere kadar süren Tuna Nehri–Karadeniz üzerinden İstanbul’a bağlanan kuzey yolu ve 1833’te faaliyete geçen Akdeniz–Adriyatik hattı, yani Güney yolu. 1851’de Messageries Maritimes’ın işlettiği vapurların Fransadan kalktığı liman Marsilya’ydı. Bu hat, aynı zamanda II. Abdülhamid istibdatından Avrupa’ya kaçan Jön Türkler’in de en çok kullandıkları güzergâh olmuştu. 20. yüzyıla gelince, havayolu şirketlerinin düzenledikleri ilk tarifeli seyahatlerin başlangıcına tanıklık edilir. 1923’te (daha sonra adı Compagnie Internationale de Navigation Aérienne olan) CIDNA şirketi, Sofya üzerinden İstanbul’a uçak seferleri düzenler.

This line was also the one most frequently used by the Young Turks fleeing the oppressive regime of Abdülhamid II. The 20th century witnessed the first scheduled flights organized by airline companies. In 1923, a French-Romanian airline company, which later took on the name CIDNA (Compagnie Internationale de Navigation Aérienne), began flying to İstanbul via Vienna, Budapest, and Belgrade.