Elkano eta bere errepresentazioak

Denboran zehar, obra hauek guztiak zenbait banakok eta erakundek itsas historia loriatsuan Elkanoren irudiaren bidez kokatzeko izan duten nahiari erantzuteko sortu dira, beti helburu jakin batekin; batzuetan, politikoa, eta, edonola ere, omenaldia egitera bideratua.

Aurreragoko lanek ere ildo berari jarraitu zioten, XX. mendeko omenaldien testuinguruan.

Manuel de Agote y Bonetxea (1755-1803) getariar itsasgizon, zientzialari eta 1797 arte Filipinetako Errege Konpainiaren lehen faktoreak egin zion enkargua San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiako eskulturako atalaren zuzendari Alfonso Giraldo Bergazi (1744-1812), Elkanoren lehen estatua bat egiteko. 1800. urtean egin zuen, marmolez.

Obra horrek agerian utzi zuen Getariako eta Euskal Herriko gainerako marinelak Elkanoren eta iraganeko nabigatzaileen ondorengo duinak zirela orduan ere.
Hemen igeltsuzko bozetoa ikus daiteke.

Eskultura Getariako harresietako lurrezko aurrealdearen ate nagusiaren aurrean jarri zen.

Ordurako, zalantzan jartzen hasita zeuden euskal legegintza- eta gobernu-erakunde pribatiboak. Hori dela eta, obra izugarri kaltetu zen 1835 eta 1836 bitartean, Lehen Karlistaldian.

Azkenean, Zestoara lekualdatu zuten, eta ordutik ez dakigu besterik.

Estatua hori inspiraziotzat hartuta egin zuen grabatu hau 1805 inguruan Luis Fernández Noseret-ek, José López Enguídanos-en marrazki batetik abiatuta. Estatuko Idazkaritzaren babespean argitaratutako Retratos de los Españoles Ilustres obran agertu zen, zehazki, hamazortzigarren koadernoan.

Argi eta garbi, helburu politiko eta propagandistikoa zuen: kanpoko potentziei espainiarrek egindako ekarpen historiko eta kultural nagusiak ezagutaraztea.

Bigarren estatua hau lehenengoa ordezteko egin zuen Antonio Palao y Marco eskultoreak (1824-1886), eta 1861ean jarri zuten Getariako itsas atearen gainean.

Getariako Udalak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak egin zuten enkargua, 1835 eta 1836 bitartean erabat suntsituta geratu zen hiribildua berreraikitzeko asmoz.

Lurraldeak mendeetan zehar izandako eskubideak defendatzeko baliabide erretoriko nagusietako bat izaten jarraitu zuen Elkanoren irudiak, azkenean 1876an eskubide horiek erabat baliogabetu ziren arte.

1941ean kendu zuten hasieran zegoen tokitik frankismo garaiko agintariek, foru-legeriaren azken arrastoak ezabatzeko asmoz, eta Donostiara eraman zuten, Baleares gurutzaontzian eroritakoen omenezko monumentura.

Ez zen jatorrizko kokalekura itzuli 1978 arte, diktadorea hil eta hiru urte geroago.

Carrarako marmol zurian egin zuen Erroman Ricardo Bellver-ek (1845-1924), Itsasoz Haraindiko Ministerioaren enkarguz. Aurreikusita zegoen artelana Madrilgo Arte Ederren Erakusketa Orokorrean aurkeztea, 1881ean.

Alabaina, itsas bidaia gorabeheratsua izan zuen, eta berandu iritsi zen ekitaldira. Horregatik, ezin izan zuen saririk jaso, publikoak harrera bikaina egin bazion ere.

1934 arte egon zen Ministerioaren egoitzako Elcano patioan, gero Estatuko Ministerioan eta, azkenik, Kanpo Arazoetako Ministerioan.

Dohaintzan eman zioten Getariako herriari Lehen Mundu Biraren IV. mendeurrenean, eta, ordutik, Getariako Udaletxearen aurreko plazan dago.

Elías Salaberriaren (1883-1952) La ofrenda de Elcano izeneko koadroa dugu agindutako hiru lan handienetako beste bat.

Elkano 1522ko irailaren 8an iritsi zeneko gertaera historikoa irudikatzen du, balentria amaitu zen unea; hau da, Elkano, bere kideekin batera, Victoria ontziaren kubiertatik eskailera batetik jaitsi eta eskuineko oina Sevillako kaian jarri zuen unea.

Obraren bozetoak, halaber, bidaia zein gogorra izan zen adierazten du, eta hori Elkanok eta bizirik irten ziren gainerako 17 kolpatuek soinean daramatzaten zarpailen bidez irudikatzen du.

Duintasun handiz, oinutsik eta eskuetan portuko ikusle harrituek emandako kandela piztuak dituztela abiatzen dira Antiguako Ama Birjinari eskaintza egitera.

Madrilgo Itsas Museoan dago formatu handiko obra honen kopia bat, ia berdin-berdina.

Lagun minak ziren Pablo Uranga eta Ignacio Zuloaga, eta baliteke Batzordearen aginduz kanpo margotutako Elkanoren gorputz erdiaren erretratu hau Urangarak margotu izana, Zuloagak bere erretratu handi ospetsua margotzen zuen bitartean.

Lan hau ia ezezaguna da, esku pribatuetan egon baita duela gutxi arte; zehazki, balentria unibertsal horren V. mendeurrenaren harira, Gipuzkoako Foru Aldundiak eskuratu duen arte.

Victorio Macho (1887-1966), XX. mendearen hasieran Espainiako eskultura garaikidearen aitzindari nagusietako bat, izan zen IV. mendeurreneko Batzordearen aginduz eraiki zen Elkanoren Monumentuaren eskultura-programaren arduraduna.

Monumentuaren harmailadian, Juan Sebastian Elkano Victoria ontziaren aginte-zubian pentsakor irudikatzen duen behe-erliebe bat dago.

Koadro hau balentria hura oroitzeko beste enkargu bat da? F. de Guevararena da, eta ez dakigu askoz gehiago egileari buruz.

Elkano bere kamarotean dago, bere testamentuaren sinatzaileak inguruan dituela. Denak ziren euskaldunak (Urdaneta, besteak beste).

Zeren ondorioz hil zen (eskorbutoa edo ziguatera?) argi ez dagoen bezala, koadro honen inguruan ere galderak baino ez daude: Non jartzeko egin zen? Noiz margotu zen?