GALERIA FARAS. SKARBY ZATOPIONEJ PUSTYNI

Wielu bezcennym reliktom starożytnych
cywilizacji, w tym 20 świątyniom z czasów faraonów, a także niezliczonym cmentarzyskom, osadom, grobowcom i fortecom groziła całkowita zagłada.

Ocalenie choćby części najcenniejszych zabytków stało się palącym problemem nie tylko dla władz egipskich i sudańskich, ale także dla środowiska archeologicznego. To niezwykłe przedsięwzięcie wymagało ogromnego wysiłku wielu międzynarodowych organizacji, ekip badawczych, naukowców i specjalistów z różnych dziedzin. W zamian za udział w tak zwanej „Kampanii Nubijskiej” rządy Egiptu i Sudanu zaoferowały państwom-uczestnikom połowę przyszłych znalezisk.

Teren wokół Faras był od XIX w. przedmiotem zainteresowania europejskich podróżników, którzy oglądali, rysowali i opisywali starożytne ruiny, kopiowali hieroglify i obrazy z porozrzucanych wokół kamiennych bloków.

Znaczący postęp w badaniach nad historią miasta nastąpił dopiero w XX w. Brytyjczycy odsłonili i zadokumentowali wiele pozostałości z epoki Średniego i Nowego Państwa (2055–1069 p.n.e) i czasów panowania władców meroickich (IV w. p.n.e. – IV w. n.e.), ale nie znaleźli żadnej egipskiej świątyni, z której mogłyby pochodzić.

Zbadali także rozległe cmentarzyska meroickie w pobliżu miasta, na których odkryli liczne grobowce świadczące o zamożności mieszkańców
Faras w tym okresie, a także pozostałości kilku średniowiecznych kościołów, grotę pustelnika oraz ruiny dużej budowli z czasów meroickich, przebudowanej w czasach chrześcijańskich, które uznali za pałac namiestnika królewskiego. Stwierdzili także, że wysoki na 16 metrów, rozległy pagórek pośrodku otoczonego murem miasta z czasów meroickich kryje ruiny budowli, nie przebadali go jednak.

Przełomem w badaniach Faras okazały się ratunkowe wykopaliska polskie prowadzone w ramach Kampanii Nubijskiej w latach 1961–64 pod kierunkiem prof. Kazimierza Michałowskiego.

Podczas czterech sezonów wykopaliskowych polscy archeolodzy odkryli, że wnętrze sztucznego wzgórza, tzw. Wielkiego Komu, kryje nie starożytną świątynię egipską, ale wspaniale zachowane ruiny średniowiecznej katedry biskupów Pachoras (Faras).

Ściany katedry wzniesionej w VIII w. były pokryte malowidłami o tematyce religijnej, powstającymi przez blisko 700 lat nieprzerwanego funkcjonowania świątyni, to jest od VIII do XIV w. Malowidła te są świadectwem bogatej kultury średniowiecznej Nubii, która do dziś pozostaje przedmiotem zainteresowania wielu badaczy i miłośników sztuki.

Katedra faraska służyła wiernym w okresie od VIII do XIV wieku. W tym czasie była kilkukrotnie przebudowywana. Była to budowla na planie zbliżonym do kwadratu o boku około dwudziestu czterech metrów, zwrócona absydą na wschód, usytuowana pośród zabudowy miejskiej.

Ściany budowli, w kilku miejscach zachowane do wysokości podstawy sklepień, zostały w dolnych partiach wzniesione ze starannie opracowanych bloków szarego piaskowca, w górnych – z wypalanej czerwonej cegły. Do wnętrza prowadziły dwa wejścia: od północy i południa. Pośrodku fasady zachodniej były widoczne zarysy trzeciego, z nieznanych powodów zamurowanego.

Świątynia była podzielona na trzy części: prezbiterium, nawy i narteks. Prezbiterium zamykała półkolista absyda z kilkustopniową trybuną dla duchowieństwa, przed którą stał murowany ołtarz. Od południa z prezbiterium sąsiadowało baptysterium z basenem chrzcielnym ukrytym pod późniejszą posadzką. Po północnej stronie znajdowała się zakrystia, wyposażona w nisze w ścianach służące do przechowywania ksiąg i sprzętów liturgicznych.
Masywne filary dzieliły część centralną kościoła na trzy nawy: wyższą środkową i niższe boczne, do których od północy i od południa przylegały kaplice. Szerokie pilastry podtrzymywały łuki sklepień i dzieliły nawy na pięć wyraźnie wyodrębnionych przęseł. Wydłużone przęsła środkowe tworzyły rodzaj nawy poprzecznej nadającej wnętrzu kształt krzyża.

Zespół tak zwanych „fresków z Faras” (w rzeczywistości nie są to freski, lecz malowidła wykonane farbą temperową na suchym tynku mułowym) liczący ponad 150 malowideł okazał się jednym z największych i najciekawszych odkryć Kampanii Nubijskiej.

Dzięki wysiłkowi konserwatorów z Muzeum Narodowego w Warszawie, którym pomagali wszyscy członkowie ekipy, ze ścian faraskiej katedry udało się zdjąć większość malowideł. Uratowano również wiele elementów dekoracji architektonicznej i innych bezcennych zabytków z terenu całego miasta.

Po przystawieniu gotowej konstrukcji do ściany konserwatorzy uzbrojeni w noże i piły na długich uchwytach przystąpili do odcinania fragmentów tynku z zabezpieczonymi przedstawieniami, a następnie do ostrożnego przenoszenia ich na ekrany. Po usunięciu nadmiaru tynku z odwrotnej strony malowideł oraz wzmocnieniu jej gipsem, malowidła zostały zawinięte w bawełniane koce i zapakowane do drewnianych skrzyń.

Zgodnie z wcześniejszą umową pomiędzy Polską a Sudanem znaleziska zostały podzielone pomiędzy oba kraje.

Do Muzeum Narodowego w Warszawie trafiło 67 malowideł, część kamiennych elementów wystroju architektonicznego katedry oraz innych kościołów i budowli w Faras, epitafia miejscowych biskupów i kapłanów, a także wyroby nubijskich rzemieślników, w tym duża grupa malowanych naczyń ceramicznych wyprodukowanych w miejscowych warsztatach.

Inne zabytki pochodzące z tego stanowiska trafiły do Sudańskiego Muzeum Narodowego w Chartumie.

„Kampania Nubijska” z lat 1960–1970 okazała się prawdziwym przełomem w badaniach nad starożytną i średniowieczną Nubią. Części bezcennych stanowisk nie udało się uratować, lecz odkryto i zbadano wiele starożytnych świątyń, a także ponad 50 średniowiecznych kościołów w większych ośrodkach miejskich, takich jak Kasr Ibrim, Faras, Gebel Adda. Ocalono przed bezpowrotnym zniszczeniem wiele zabytków dawnych kultur rozwijających się na terenie Doliny Nilu od czasów prehistorycznych.

Zabytki z Faras stały się zaczątkiem kolekcji nubijskiej Muzeum Narodowego w Warszawie, która w następnych latach powiększała się sukcesywnie o znaleziska z wykopalisk w Starej Dongoli, stolicy średniowiecznego królestwa Makurii, prowadzonych od 1965 r. do dziś.
W 2010 r. do Muzeum trafił duży zespół zabytków z wykopalisk ratunkowych w rejonie IV katarakty, głównie depozytów grobowych – naczyń
ceramicznych, ozdób i elementów uzbrojenia z okresu postmeroickiego (IV–VI w. n.e.) i chrześcijańskiego wczesnego (ok. 650–975), dotąd słabo reprezentowanych w zbiorach Muzeum. Kolekcja nubijska w Warszawie pozostaje do dziś największym i najbogatszym zbiorem średniowiecznych zabytków nubijskich w Europie.

Ekspozycja malowideł odtwarza wystrój nawy północnej, skąd pochodzi m.in. piękny wizerunek św. Anny, oraz dwóch kaplic po południowej stronie kościoła, gdzie znajdował się m.in. portret pustelnika Amone i wizerunki nubijskich biskupów Petrosa i Marianosa, a także narteksu, z którego do Muzeum trafiła większość malowideł. Narteks, czyli rodzaj obszernego przedsionka, w którym gromadzili się pokutujący grzesznicy, zajmował zachodnią część kościoła.

Właśnie od strony narteksu, przed 923 rokiem, gdy zamurowano główne wejście w zachodniej fasadzie kościoła, w jego miejscu uformowano płytką niszę. Po otynkowaniu ozdobiono ją przedstawieniem tronującej Marii z Dzieciątkiem, a na ścianie po bokach namalowano archaniołów Michała i Gabriela. W późniejszym czasie jeszcze dwukrotnie niszę pokrywano tynkiem, za każdym razem wykonując nową kompozycję.

W XII wieku w niszy powstał wizerunek Matki Boskiej w koronie i cesarskim płaszczu stojącej z małym Chrystusem na rękach na tle ciemnobłękitnego, nocnego nieba. Bogurodzica trzyma wąską chusteczkę, którą owinęła wokół kciuka – był to element stroju bizantyńskich dam, noszony zwykle w dłoni lub przy pasku.
Zniszczenia twarzy i oczu postaci powstały po zajęciu Nubii przez muzułmanów. Mają związek z obowiązującym w islamie zakazem przedstawiania wizerunków istot żyjących.

W czasie, gdy w katedrze w Faras powstawały najstarsze malowidła ścienne, rola obrazów w życiu Kościoła była już ugruntowana. Stały się one istotnym elementem liturgii i kultu prywatnego. Ich funkcja nie ograniczała się jedynie do dekoracji czy roli dydaktycznej, ale czyniła z nich przede wszystkim środek umożliwiający wiernym komunikowanie się z Bogiem i świętymi.

Obraz będący nośnikiem określonych problematów
teologicznych miał je komunikować w sposób jednoznaczny, czytelny i zrozumiały. Styl miał wyrażać ponadczasowy charakter przekazywanych
treści, stąd wyraźna tendencja do dematerializacji, prostej geometrii form. Surowe, oszczędne w środkach wyrazu malowidła miały ukazywać nie to, co materialne, ziemskie i zmienne, ale to, co niematerialne, boskie i niepodlegające zmianom.

Rosnąca od X w. rola patronów i fundatorów prywatnych, przyczyniła się do większej różnorodności form i tematyki przedstawień. Malowidła powstające w tym czasie i później, nabrały cech charakterystycznych dla sztuki dworskiej: malarze zaczęli przywiązywać większą uwagę do detali, takich jak elementy stroju, ich ornamentyka, formy i dekoracje insygniów władzy, atrybutów czy broni. Wzbogaciła się paleta kolorystyczna – pojawiły się nasycone czerwienie, szmaragdowa zieleń, błękit, wiele odcieni brązu i szarości. Kolory zestawiano w śmiały sposób, na przykład czerwień z zielenią, zieleń z żółcieniem, żółcień z błękitem.
Kompozycje narracyjne stały się bardziej ekspresyjne – postacie ukazywano w ruchu, zwrócone ku sobie, nawiązujące ze sobą kontakt wzrokowy, zaangażowane w akcję.

Wśród prezentowanych w Galerii Faras elementów
dekoracji architektonicznej znajdują się kapitele kolumn, gzymsy, nadproża zdobionych płaskorzeźbioną dekoracją geometryczną, przedstawieniami zwierząt, a także symbolami chrześcijańskimi, jak ryba, kogut, orzeł lub gołąb, czy przede wszystkim – krzyż. Chrześcijańscy budowniczowie wykorzystywali wtórnie kamienne bloki pokryte hieroglifami, pochodzące ze świątyń faraońskich.

W pobliżu sali, w której prezentowane są elementy dekoracji architektonicznej znalezione na terenie katedry i otaczającego ją miasta, prezentowane są zabytki znalezione w grobowcach biskupów – unikatowy zespół świadectw związanych z obyczajami pogrzebowymi nubijskiego wyższego duchowieństwa.

Sąsiadująca z zabytkami pochodzącymi z gorbowców biskupów część ekspozycji poświęcona jest najpowszechniejszemu znakowi chrześcijańskiej tradycji – krzyżowi, symbolowi o bogatej treści teologicznej, w którym chrześcijanie widzą znak nie śmierci, lecz zwycięstwa nad nią. Zgromadzone w gablotach krzyże – ręczne, procesyjne, pektoralne (napierśne) służyły wiernym różnych obrządków wschodnich mieszkającym w Etiopii i w Egipcie, w Rumunii i na Huculszczyźnie, na Ukrainie, Rusi i w Rosji.

Galeria Faras jest jedyną w Europie i wyjątkową w skali światowej ekspozycją zabytków kultury i sztuki nubijskiej z okresu chrześcijańskiego.
67 przedstawień malarskich, a także wiele innych dzieł faraskich znajdujących się w MNW, stanowi dziś największy i najcenniejszy zespół zabytków archeologicznych pochodzących z wykopalisk prowadzonych za granicą, jaki kiedykolwiek udało się pozyskać do polskich zbiorów muzealnych.