Itsasertzean ahaztuak

Magallaesek eta Juan Sebastian Elkanok mundu-birari ekin ziotenean, Euskal Herria Erdi Aroko lozorrotik esnatzen hasia zen, eta gizonezkoak lurralde berriak deskubritzera abiatzen ziren bitartean, emakumeak artean etxean uzten ziren, seme-alabak zaintzen.

Abandonatuak, urte askoan zoriaren mende egon beharrean, beraiek eta beraien ingurukoek iraun ahal izateko borroka egin behar izaten zuten emakumeek. Euskal Herrian, iturri ekonomiko handietako bat itsasoa zen, eta itsasertzera gerturatzeko eta haren baliabideei esker bizitzeko ahal zuten guztia egin zuten emakumeek

Errekardari, armadore, gabarrari, arraunlari, merkatari, arrantzale, zamaketari, eta sare-konpontzaile lanak nahiz beste hainbat eginez, gizonen mesfidantza eta debekuak hor egon arren, itsasoa diru-iturritzat izateko saiakera egin zuten emakumeek, bai Bizkaiko kostaldean, bai Gipuzkoakoan.

Arrain saltzaileak
Ohikoa zen arrantzaleen alabak eta emazteak familia aurrera ateratzeko aukera ematen zuten “lurreko” zereginetan aritzea. Mende askoan ikusi ditugu portuetan saregile lanetan nahiz arraina saltzen.

XVI. mendean, arraina txalupetatik jaisten ere ikusten ziren emakumeak. Banatzeko eta txikizkako salmentarako izaten zen arrain hori, izan errekardari, birsaltzaile edo arrain-saltzaile soil gisa lan egiteko. Ofizio horiek beharrezkoak zirenez, emakumeek lan horiek egitea komunitatearen onerako onartu beharreko zerbait bezala ikusten zen.

Zorrotz zaintzen ziren emakume horiek: ordenantzaren batean akatsen bat eginez gero, jazarpena ekartzen zuten udal-dekretuek, eta urraketak egiten zituztenak “auzi-ihesean” jotzen ziren. Zigorra jartzen zitzaien, “eta lotsa pasatzera” ekartzen ziren, guztiek ikus zezaten zigorra.

Arrantzaleak

Portuetan eta badietan arrantzan aritzen ziren emakume gutxiak gehiago baztertzen eta gaitzesten ziren, gizonena “soilik” zen lan bat egiten zutelako. Besteak beste, Orion eta Pasaian aritzen ziren, eta lan hori premia larriak bultzatuta eta zentsura nabarmenaren mende gauzatzen zuten.

“Uretan sartzen ikusten ziren, beraien lotsagabekeriagatik, eta publikoaren gaitzespenarekin, biluzik gorputzaren zati handiak, bereziki horrela, lan horretara sarri joan ohi ziren gizonekin nahasita”.

Zakametariak

Euskal portu guztien artean, Bilbokoak dira ezagunenak. XVI. mendeko Bilbon, garia eta beste zereal batzuk ezin ziren orgatan atera, mandazainek zama lapurtzea eta hiritik kanpo berriz saltzea saihestu behar zelako. Horregatik, arau bat jarri zen 1500ean: merkantzia horiek zamaketari nesken buruan soilik garraiatu ahal izango ziren Haietako askok larru-arras moztuta izaten zuten burua.

Zamaketari horiek fardel handien zamari eutsi behar izaten zioten, bai eta burdin totxoei ere, eta zerbikalentzat eta bizkarrezurrarentzat esfortzu handia zen hori. Hala ere, haien irudia idealizatu egin zuten euskal kostaldera etorritako bidaiariek, esate baterako, XVIII. mendeko William Bowles irlandarrak:

“Emazteak indarra ez du senarraren esku uzten, ezta arrebak anaiaren esku ere; eta ondo edanda eta zamaz kargatuta, solte eta irmo ibiltzen dira. Erabat atsegina da haiek ikustea”.

“Arratsaldean, egitekoak amaitu dituztenean, beren logeletara itzultzen dira, nekatuta egotearen zantzu txikienik eman gabe, askotan kaleetan barrena dantza eginez danbolinaren erritmora […]”. Bowlesen hitzak, mirespenezkoak eta esajeratuak, emakume bat gizonen eremuko lanetan ikustera ohitu gabe dagoen bidaiari baten sinesgaiztasunari dagozkio.

Gabarrariak

Gabarrariarena zen euskal portuetan emakumeek zuten beste ofizioetako bat. Errenteria eta Pasaia artean horretan aritzen zirela egiaztatuta dago. Mareak aprobetxatuz, besteak beste, burdina, harriak eta egur-oholak garraiatzen zituzten. XIX. mendera arte, bakarrik edo senarrari lagunduz aritzen ziren jarduera horretan, eta bazeuden ontzien jabeak ere. Emakumeek beraiek maneiatzen zituzten ontziak, eta dozenaka tona zama hartzen zuten.

Batelariak eta txalupariak

Pasai Donibaneko eta Errenteriako udal-liburuetan idatziz jasota dago gutxienez XVI. mendetik aurrera emakumeak bidaiarien eta merkantzien garraioan aritzen zirela badiaren alde batetik bestera.

Euskal literaturak erabat gizon-irudia eman die txalupari hauei: Lopez Martinez Isasti elizgizonak, XVII. mendearen hasieran, sartzeko eta ateratzeko galeoiak atoian nola eramaten zituzten kontatzen zuenean, gizonen moduko emakumetzat izendatu zituen Pasaiako emakume horiek guztiak.

Alabaina, beren obretan irudikatu dituzten bidaiari, pintore eta idazle askok modu askoz erromantikoago eta “femeninoagoan” erakutsi dituzte. “Feminizazio” horren mugarri bat Breton de los Herrerosen La batelera de Pasajes lana izan zen, 1842koa. Komedia erromantiko horretan batelariak idealizatzen ditu, garai hartako marrazki eta koadroetan ikusten den bezala.

Batelariak ez ziren izan euskal portuetako txalupari bakarrak. Itsasertz osoan zehar aurkituko ditugu, hainbat lan egiten, eta haien lana zorrotz kontrolatuko da XVI. mendetik aurrera: hor dago 1553an Portugaleteko txalupariei Udalak emandako ohartarazpena, beren ofizioko elementuak behar bezala gordetzeko eta “alkatearen edo errejidoreen edo aguazilaren baimenik gabe” inori ez emateko esaten duena.

Merkatariak eta armadoreak

Emakume xumeek egunez egun gizartearen eta agintarien gaitzespenari aurre egin behar izaten zioten bitartean, gizarte maila altuagoko emakumeak askotan familia-burutzat hartzen ziren, gizonak kanpoan zeudelako, bai itsaso zabalean zeudelako, bai senarrak, semeak edo anaiak itzuli ez zirelako.

XVI. mendeko euskal itsas giroan, gizonezkoa falta izaten da askotan: mundu ezaguneko mugetan arrantzan ari delako, Amerikako kostalde ezagutu berrietan nabigatzen ari delako, beti arrakastatsuak diren Europako portuetan merkataritzan ari delako. Biztanleria-hutsune bat da horren guztiaren emaitza, eta emakumeak bere presentziarekin bete beharko du, gizarteak normalean eragotzi egiten zizkion rol maskulinoak bere gain hartuz.

Gizonarentzat gordetako eremuak okupatzen zituen emakumeak, gizonik ez zegoelako, eta ondorioz, bi aukera zeudelako: gizonen eremuan sartu edo familiaren ekonomiaren suntsiketa. Horregatik, XVI. mendean, galeoien jabe moduan agertzen ziren emakumeak beren senar edo semeekin batera, baina baita bakarrik ere, ontziak eraikitzeko agintzen zutelako edo eurek erosten zituztelako itsasoko merkataritzarako.

XVI. mendeko euskal emakumeek senarrak ere ordezkatu behar izan zituzten, itsaso zabalean nabigatuz. Horretarako, itsaso horretara bertara hurbildu ziren, eta hari esker iraun zuten, kostaldetik. Garai hartako gizarteak isilean onartzen zuen egoera hori, gizonak ez zeudelako, baina emakumeak beti zelatatzen ziren, eta ezarritako mugetatik ateratzera ausartzen baziren, baita jazarri ere. Hala ere, zailtasunak izan arren, guztiek iraun zuten.