OSMANLI BANKASI MÜZESİ - KURULUŞ VE ZOR YILLAR

KURULUŞ

OttomanBank'ın Kuruluşu 1856

1855 yılında Stephen Sleigh ve Peter Pasquali adında iki İngiliz müteşebbisin hayali olarak başlayan Osmanlı Bankası (Ottoman Bank)  bir yıl sonra Kraliçe Viktorya'nın fermanıyla hayata geçti. Tanzimat reformlarına hız kazandırmayı amaçlayan Islahat Fermanı'nın bankacılık konusundaki dileklerini kısmen cevaplayan banka,  özel statüsüne rağmen devletin finansman ihtiyacına da artan oranda cevap veriyordu. 

Kaimelerin Tedavülden Kaldırılması 1862



İmparatorluğun mali istikrarına en büyük engellerden biri devletin mali sıkıntılarına çare olarak bastığı karşılıksız kâğıt para, “kaime”lerdi. Altınla aynı seviyede tutulacağı vaadiyle çıkarılan bu kaimeler aslında hızla değer kaybetmiş, altın ve gümüş paranın piyasadan çekilmesine sebep olmuş ve halkı büyük zarara uğratmıştı.1862 yılında piyasayı boğan kaimelerin %40 nakit ve %60 borç tahvili karşılığında geri çekilmesine başlanmış, Osmanlı Bankası’nın da katkısıyla para piyasası düzene girebilmişti. 

Osmanlı Bankası'nın ilk Banknotları 1863

Osmanlı Bankası kuruluşunu takiben imtiyaznamesi maddeleri uyarınca banknot ihracını gerçekleştirmeye koyuldu. Yıllarca piyasaları altüst eden kaimelerden farklı olarak Osmanlı Bankası'nın ihraç ettiği banknotlar her an altına çevrilebiliyordu. Banka ihraç ettiği banknotların üçte birine eşit altın rezervini her an kasasında bulundurmakla mükellefti.

Bank-ı Osmanî-i Şahane'nin Kuruluşu 1863



1861'de Sultan Abdülaziz'in tahta geçmesinin ardından İmparatorluğun resmi bir devlet bankasının kuruluş çalışmaları hız kazandı. Osmanlı hükümeti altı sene içinde devlete türlü hizmetlerde bulunan Ottoman Bank'i tercih ediyordu. Keçecizade Fuad Paşa'nın tek kaygısı bu önemli görevi sadece İngiliz sermayesine teslim etmemenin yolunu bulmaktı. Bu amaçla yeni bankanın sermayesine Fransız sermayedarların da katılması şart koşuldu. Böylece Haziran 1863'te kurulan ve Bank-ı Osmanî-i Şahane adını alan yeni banka devlet bankası oldu.

İki ve Beş Liralık Banknotlar  1868

Osmanlı Bankası, İstanbul'da ihraç ettiği bütün 200 kuruşluk banknotları 7 Mayıs 1868 günü geri çekerek ertesi günü 10.000 adet beşliralık (50.000 liralık) yeni banknot ihraç etti. Bu banknot aslında çok daha önceden tasarlanmış, hatta muhtelif renklerde provaları basılmıştı. Bu banknotun gördüğü olumlu piyasa tepkisinden cesaretlenen banka 1869'da 150.000 lirayı temsil eden 30.000 adet daha ihraç etti. Aynı yıl yeni bir iki liralık banknottan da 20.000 adet ihraç ederek bankanın toplam emisyonunu 300.000  liranın üzerine çıkardı.

Mahşer Midillisi'nin Mevlevihane'ye Vakfı 1870

13 Mart 1870 tarihli bir vakıf senediyle “Mahşer Midillisi” lakabıyla bilinen Mehmed Kâmil Bey kaybetmiş olduğu eşinin ruhuna dua okunması için Kasımpaşa Mevlevihanesi'ne bir vakıfta bulunmuştu. Mevlevihane'de bulunan tarikat mesuplarının kandil ve kahve ihtiyacını karşılayacak bu vakfın en ilginç tarafı vakf edilenin para değil £260 değerindeki tahvillerle yıllık getirileri olmalarıydı. Üstelik bu tahvillerin Osmanlı Bankası'na emanet edilmesiyle Mevlevihane şeyhleri dolaylı olarak banka müşterisi konumuna gelmişti. Modern dünyayla geleneği bir araya getiren bu ilginç ilişki 1925'te tekkelerin kapatılmasına dair kanunun çıkarılmasıyla sona ermişti.

İkinci İmtiyazname ve Devletin Kısmi İflası 1875

1870'lerde iç ve dış borç yükü Osmanlı maliyesini felç ediyor, uluslararası piyasalarda Osmanlı tahvillerine talep sürekli düşüyordu. 1875 yılında onaylanan yeni bir anlaşmayla bankanın yetkileri genişletilmiş, devletin güven krizine çare aranmıştı. 6 Ekim 1875'te alınan kararla, beş yıl süreyle Osmanlı tahvil kuponlarının ödemelerinin yarısının nakit, yarısının da %5 faizli tahviller şeklinde yapılacağı ilân edildi. Bir nevi moratoryum anlamına gelen bu açıklama uluslararası düzeyde devletin kredi itibarı ve güvenilirliğini yok etti.

Kaimelerin Dönüşü 1876

Osmanlı hükümeti 1863'te Osmanlı Bankası'na banknot ihraç imtiyazını verirken bir bakıma piyasaları kendinden koruyarak bir daha kâğıt para (kaime) basmamayı taahhüt etmişti. Ancak 1875 iflasına 1876'daki Sırbistan ve Karadağ harbi de eklenince aciz kalan hükümet Osmanlı Bankası'nın banknot imtiyazını askıya almasını istemiş ve bir kez daha karşılıksız para macerasına atılmıştı. Ağustos 1876 ile Aralık 1878 arasında yaklaşık 1.800.000.000 kuruşluk (18.000.000 liralık) kaime ihraç edilerek numaralama işlemi Osmanlı Bankası tarafından gerçekleştirilmişti. 100, 50, 20, 10, 5 ve 1 kuruşluk kupürler olarak ihraç edilen kaimeler daha önceki deneyimlerdeki gibi halk için felaketle sonuçlanmış, yaklaşık iki buçuk sene içinde kaimeler altına karşı %90 değer kaybetmişti.

Rüsum-u Sitte İdaresi 1879



1875 iflasının devlete getirdiği zarar büyüktü. Batıya karşı bütün mali itibarını ve güvenilirliğini kaybeden Osmanlı İmparatorluğu ihtiyacı olan kaynakları sağlayacak borçlanmaları gerçekleştiremiyordu. Mali durumdaki bu belirsizlik ve özellikle de 1875'ten beri ödenmeyen borçlar sorunu devam ettikçe çözüm bulmak imkânsız gibiydi. Muhtemel bir çözüm olarak başta Osmanlı Bankası Genel Müdürü Morgan Foster olmak üzere devletin başlıca alacaklıları bir araya gelip 22 Kasım 1879'da Sadrazam Said Paşa'yla bir iltizam (vergi toplama yetkisi) anlaşması imzaladı. Anlaşmaya göre alınacak olan alkollü içecekler üzerindeki miriye ve ruhsatiye vergileri, İstanbul ve havalisi balık vergisi, İstanbul ve havalisi, Bursa, Samsun ve Edirne ipek gümrükleri bu alacaklılara teslim edilerek borç ödemesi için kullanılacaktı. 

Osmanlıcı Bir Banknot 1880



15 Temmuz 1880 tarihinde ihraç edilen yeni banknot bankanın ilk bir liralık banknotuydu. 1880'de, yani Sultan II. Abdülhamid'in saltanatının dördüncü yılında çıkarıldığı halde üzerinde 1875 tarihini ve 1876'da tahttan indirilen Sultan Abdülaziz'in tuğrasını taşıyordu. Anlaşılan bu banknot 1875 yılında hazırlanıp basılmış, fakat araya giren kriz yüzünden beş yıl kadar bekletilmişti. Banknotta Fransızca ve Türkçe'nin yanı sıra Yunanca, Ermenice ve Arapça yazıların bulunması, tarihinin Hicri yerine Rumi takvimle verilmesi banknotun ilk tasarlandığı dönemin Osmanlıcılık akımını hatırlatıyordu. Ancak bu banknotun ihracı tam bir fiyaskoyla sonuçlanmıştı. 8.000 adetlik ilk ihraç, çıkar çıkmaz bankaya geri dönmeye başlamıştı. Aynı banknotun 1883, 1890, 1892 ve 1895'teki ihraç denemeleri de büyük ölçüde başarısız olunca, 1898'de tedavülden kaldırılmıştı.