Stanisław August mecenasem sztuk

Król, choć krytycznie oceniany jako polityk i władca, był wielkim miłośnikiem, koneserem i kolekcjonerem sztuki, a jego mecenat artystyczny niósł bogate treści ideowe i program polityczny. Zgodnie z intencją monarchy zamawiane przez niego projekty architektoniczne oraz najwybitniejsze dzieła ówczesnej sztuki europejskiej służyły wyrazistym celom propagandowym. Stanisław August, wierny idei monarchii konstytucyjnej, pragnął nakłonić utożsamianą wówczas z narodem polskim szlachtę do poparcia głębokich, pojmowanych w duchu oświeceniowym reform państwa. Król chciał także zagwarantować Rzeczypospolitej odpowiedni prestiż i przyciągnąć do Warszawy wybitnych przedstawicieli nauki i kultury z liczących się ośrodków europejskich.

Stanisław August od początku swojego panowania w 1764 r. planował gruntownie przebudować Zamek. Pragnął swojej głównej rezydencji nadać charakter odzwierciedlający oświeceniowe gusty i ambicje, a siedziba, którą obejmował, znajdowała się w złym stanie. Nadworny architekt Jakub Fontana, a także Domenico Merlini, Efraim Schröger i Victor Louis przygotowali dla monarchy ambitne projekty. Brak pieniędzy w kasie królewskiej nie pozwolił jednak na realizację tych kosztownych zamierzeń. Znaczne zmiany udało się natomiast przeprowadzić w zamkowych wnętrzach. Według projektów Fontany, Merliniego oraz Johanna Christiana Kamsetzera urządzono Apartament Wielki – pełniący reprezentacyjne, państwowe funkcje, a także prywatny Apartament Królewski. Nadworni malarze, m.in. Marcello Bacciarelli, Bernardo Bellotto, Jan Bogumił Plersch, oraz rzeźbiarze André Le Brun i Jakub Monaldi wykonali specjalnie do aranżowanych pomieszczeń obrazy, dekoracje malarskie i rzeźby. Stanisław August osobiście nadzorował i zatwierdzał projekty, sam szkicował koncepcje wystroju wnętrz, a także zamawiał wyposażenie apartamentów – meble i inne mobilia – u najlepszych rzemieślników europejskich. Żadnemu polskiemu monarsze wystrój Zamku nie zawdzięcza tak wiele. W ostatnich latach istnienia I Rzeczypospolitej w stanisławowskich wnętrzach Zamku Królewskiego w Warszawie uchwalono kilka doniosłych aktów prawnych, m.in. w 1791 r. Konstytucję 3 maja, pierwszą w Europie nowoczesną ustawę rządową, która swój reformatorski charakter w znacznym stopniu zawdzięczała królowi.

Większość przedmiotów prezentowanych w kolekcji pochodzi z oryginalnego wystroju apartamentów urządzanych dla Stanisława Augusta. Zapewne zamówienia i zakupy wszystkich elementów wyposażenia Zamku były przez monarchę osobiście konsultowane i akceptowane. Są autentycznym świadectwem tamtej epoki i wyrafinowanego smaku ostatniego polskiego monarchy.

Obraz Ulica Miodowa powstał w 1777 r. Ukazuje perspektywę tego niezwykle wówczas ruchliwego traktu, widzianego od skrzyżowania z ulicą Senatorską. Malarz z dużą precyzją odtworzył elewacje budynków położonych przy Miodowej: po lewej – Pałacu Biskupów Krakowskich, nieistniejącego dzisiaj pałacu Piotra Fergussona Teppera, bankiera króla Stanisława Augusta, wreszcie kościoła Kapucynów; po prawej widoczna jest rezydencja Branickich. Perspektywę ulicy zamyka sylwetka barokowego Pałacu Rzeczypospolitej (pałacu Krasińskich).

Znakomite dzieła Bellotta przeszły burzliwe losy, zanim po odbudowie Zamku trafiły w 1984 r. z powrotem na swoje miejsce. Cztery obrazy z kolekcji nakazał wywieźć do Wersalu Napoleon w 1807 r. – do Warszawy wróciły po 13 latach. W 1832 r., po upadku powstania listopadowego wszystkie 22 widoki zostały wywiezione przez Rosjan. Większość trafiła do Petersburga, jeden zaś do Moskwy. Na Zamek powróciły dopiero w 1921 r. Kolejnej grabieży dokonali naziści, wywożąc wszystkie płótna do Rzeszy. Odnalezione po wojnie przez polską komisję rewindykacyjną, trafiły do Muzeum Narodowego w Warszawie. Eksponowano je tam przez wiele lat w oczekiwaniu na odbudowę Zamku. Wielką wartością poznawczą widoków Canaletta, oprócz wiernego odwzorowania architektury ówczesnej Warszawy, jest ukazanie życia stołecznej ulicy, ruchu powozów, handlu na straganach, strojów przybyszów i mieszkańców miasta.

Drugie prezentowane w naszej kolekcji dzieło Bernarda Bellota, Kościół Świętego Krzyża, przedstawia widok Krakowskiego Przedmieścia, głównego i najbardziej reprezentacyjnego traktu ówczesnej Warszawy. Obraz ukazuje ulicę w kierunku północnym, z miejsca, gdzie obecnie znajduje się pałac Staszica. Na pierwszym planie, po lewej stronie Krakowskiego Przedmieścia ukazana jest (w dużym skrócie) elewacja barokowego kościoła Świętego Krzyża, wówczas największej i jednej z najważniejszych świątyń Warszawy. To tam odbywały się ważne uroczystości państwowe, w tym część ceremonii koronacyjnych Stanisława Augusta w 1764 r. W dalszej perspektywie ulicy widoczne są liczne pałace magnackie, po prawej stronie – brama wjazdowa do Pałacu Kazimierzowskiego, dziś znajdującego się na terenie Uniwersytetu Warszawskiego. W głębi obrazu, także po prawej, dostrzec można fasadę kościoła Karmelitów – świątyni, której Canaletto poświęcił też osobny obraz.

Zaprojektowana w latach 1776–1777 przez Domenica Merliniego Kaplica służyła królowi jako miejsce codziennych praktyk religijnych. Obecnie w pomieszczeniu wystawione są regalia: miecz, łańcuch Orderu Orła Białego i berło.

Berło zostało wykonane dla Stanisława Augusta Poniatowskiego przez działającego w Warszawie jubilera Jeana Martina. Składa się z trzech ośmiobocznych lasek akwamarynu ujętych w złote okucia w formie liści akantu.

Po śmierci Stanisława Augusta w 1798 r. jego prywatne berło przejęli carowie rosyjscy i umieścili je na Kremlu. Na Zamek Królewski wróciło na mocy traktatu ryskiego z 1921 r. Przed wybuchem II wojny światowej zostało zdeponowane w Banku Gospodarstwa Krajowego, następnie wywiezione do Ambasady Polskiej w Paryżu, skąd w 1940 r. trafiło do Wielkiej Brytanii, a później do Kanady. Do Polski powróciło wraz z pozostałymi insygniami królewskimi w 1959 r.

Sala ta została zaaranżowana w latach 1776–1777 przez Domenica Merliniego jako miejsce audiencji u Stanisława Augusta i do 1786 r. pełniła funkcję Sali Tronowej. Wazy stanowią obecnie dekorację włoskiego kominka w Pokoju Audiencjonalnym Starym.

Sypialnia królewska – obok Garderoby, Gabinetu, pokojów Zielonego i Żółtego – należała do prywatnych apartamentów króla i to w niej koncentrowało się życie dworskie. Stanisław August przyjmował gości na nieformalnych spotkaniach, wydawał kameralne kolacje, a przede wszystkim pracował i odpoczywał. Był pomysłodawcą jej artystycznego wystroju, a projekt wykonali Jakub Fontana i Domenico Merlini.

Zegar kominkowy przedstawiający mitologiczną scenę porwania Europy został wykonany w Paryżu ok. 1755 r. Ma obudowę ze złoconego oraz z patynowanego brązu, sygnowaną „Osmond”. Autorem mechanizmu był zegarmistrz François Viger. Zegar, zakupiony do Zamku Królewskiego w 1994 r., eksponowany jest w sypialni króla Stanisława Augusta.

Garderoba służyła królowi nie tylko jako miejsce codziennej toalety, ale również pomieszczenie do odpoczynku i pracy. Jej wyposażenie stanowiły głównie XVII-wieczne obrazy z kolekcji monarchy oraz wyrafinowane meble – komody, stoliki do gry, biblioteki, stolik do czytania. Ze względu na zamiłowanie króla do lektury w Garderobie można zobaczyć zamiast szaf na stroje – biblioteczki z książkami.

Półkoliste komody, fornirowane mahoniem i zdobione złoconymi brązami, z blatami z białego marmuru zostały wykonane w Paryżu i pochodzą z warsztatu Pierre’a-Michaela Russela. Do Zamku trafiły jako dar prof. Karoliny Lanckorońskiej z Rzymu. Obecnie stanowią wyposażenie Garderoby króla Stanisława Augusta, urządzonej zgodnie z projektem z 1792 r.

Gabinet był miejscem, w którym król wykonywał codzienne obowiązki związane ze sprawowaniem władzy w państwie. W Gabinecie spędzał również czas wolny, poświęcając się czytaniu czy pisaniu listów. W czasie odbudowy tego wnętrza posłużono się niezrealizowanymi projektami przebudowy z 1792 r. autorstwa Johanna Christiana Kamsetzera.

Dwa owalne pejzaże autorstwa Jeana Pillementa, francuskiego malarza i dekoratora, który pracował dla Stanisława Augusta przy modernizacji zamkowych wnętrz w latach 1765–1767, należą do serii czterech supraport, najwcześniejszych zamówień malarskich koronowanego w 1764 r. monarchy. Oba późnorokokowe obrazy o jasnej, pogodnej kolorystyce i charakterystycznym sztafażu reprezentują wysoką klasę artystyczną i należą do najlepszych pejzaży tego malarza. Niegdyś zdobiły Pokój Żółty, później także Apartament Księcia Stanisława, królewskiego bratanka. Obecnie eksponowane są w Pokoju Zielonym, wchodzącym w skład prywatnego apartamentu króla. Stanisław August spotykał się tam w niewielkim, kameralnym gronie z najbliższymi współpracownikami i gośćmi.

Marmurowe popiersie Moliera zostało wykonane przez neoklasycystycznego francuskiego rzeźbiarza portrecistę Jeana-Antoine’a Houdona ponad 100 lat po śmierci komediopisarza. Houdon, nie dysponując dobrym, wiarygodnym wizerunkiem Moliera, zamiast wiernego rzeźbiarskiego portretu stworzył więc idealny obraz artysty – symbolu francuskiego teatru. Gipsowa, polichromowana replika tej rzeźby, eksponowana obecnie wraz z popiersiem Woltera w Pokoju Zielonym, sprowadzona została z Paryża zapewne w 1784 r. i wzbogaciła kolekcję rzeźb króla Stanisława Augusta w Zamku Królewskim w Warszawie. Umieszczono ją początkowo w Bibliotece Królewskiej. Od 1817 r. popiersie stanowiło własność Oddziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, po odbudowie Zamku wróciło na swoje dawne miejsce.

Klasycystyczna dwuczęściowa sekretera stanowi wyposażenie Pokoju Żółtego, który należał do apartamentu króla i pełnił funkcję niewielkiej prywatnej jadalni, w której Stanisław August organizował w latach 1771–1782 słynne obiady czwartkowe z udziałem wybitnych pisarzy, poetów i uczonych. Nazwa pokoju pochodzi od koloru ścian, które w większości pokryte są adamaszkową tkaniną w żółto-białe pasy.

Sekretera jest bogato dekorowana okuciami z brązu, cyzelowanymi w motywy roślinne i geometryczne. W środku znajduje się rozkładana klapa do pisania wyściełana zielonym suknem oraz szufladki i półeczki na dokumenty i przybory piśmiennicze. Do Zamku została zakupiona w 1983 r.

Znajdujący się w Pokoju Żółtym zegar w obudowie ze złoconego brązu w stylu Ludwika XVI ma bogate zwieńczenie. W górnej części zegara dominuje motyw falowy, a dolna część, utrzymana w stylu regencji, ma formę ornamentu wstęgowo-cęgowego. Na białej tarczy zegarowej umieszczono rzymskie cyfry godzinowe, z kolei minutowe cyfry arabskie znajdują się na zewnętrznym obwodzie. Boczne ściany zegara zostały wypełnione ażurowym ornamentem roślinnym na czerwonym tle. Tarczę i mechanizm wykonano w warsztacie zegarmistrzowskim Pierre’a Gille’a L’Ainé w Paryżu.

Pokój z wizerunkami władców Polski powstał w latach 1640–1643, za czasów króla Władysława IV. 130 lat później na polecenie króla Stanisława Augusta pokój przebudowano. W obłożonym marmurem pomieszczeniu powyżej gzymsu umieszczono portrety królów autorstwa Marcella Bacciarellego. 

Stół konsolowy należy do oryginalnego wystroju Pokoju Marmurowego z czasów jego przebudowy przez Jakuba Fontanę. Wykonany został z dębu z okleiną z hebanu, bogato zdobiony aplikacjami ze złoconego mosiądzu i przykryty blatem marmurowym. Jest pierwszym i jednocześnie wybitnym przykładem klasycystycznego mebla wykonanego w Polsce w stylu określanym à la grecque. Został ustawiony w miejscu swojego pierwotnego przeznaczenia, pod lustrem znajdującym się naprzeciwko reprezentacyjnego Portretu Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym.

Po zniszczeniu wnętrza Pokoju Marmurowego przez Rosjan po powstaniu listopadowym stół przeniesiono do dawnego Gabinetu Stanisława Augusta. W czasie I wojny światowej wywieziony do Rosji, powrócił na Zamek w 1922 r. Od 1939 r. przechowywany był w Muzeum Narodowym, by w 1984 r. zająć swoje dawne miejsce w Zamku Królewskim.

To niewielkie ośmiokątne pomieszczenie, położone w bezpośrednim sąsiedztwie Sali Tronowej, król przeznaczył na salonik konferencyjny, w którym planował prowadzenie ważnych rozmów dyplomatycznych. Starannie przemyślany przez samego monarchę program ideowy Gabinetu zakładał wyeksponowanie portretów siedmiu najbardziej wpływowych, współcześnie panujących władców europejskich: króla Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Jerzego III, cesarza rzymsko-niemieckiego Józefa II, króla Prus Fryderyka II, rosyjskiej carycy Katarzyny II, króla Francji Ludwika XVI, króla Szwecji Gustawa III  i papieża Piusa VI. Pomieszczenie zaprojektował w końcu lat 60. XVIII w. Jakub Fontana, a dekorację malarską ścian Gabinetu wykonał Jan Bogumił Plersch. Malowidło stanowi symboliczny komentarz do prezentowanych portretów i za pomocą alegorii ukazuje poglądy Stanisława Augusta na sprawowanie rządów.

Stolik gerydon z okrągłym, uchylnym blatem wyłożonym plakietami z sewrskiej porcelany, na trzonie rozwidlonym w trójnóg stoi w centralnym miejscu Gabinetu. Jego blat zdobi siedem malowanych, porcelanowych plakiet przedstawiających sceny ilustrujące przygody Telemacha, mitologicznego syna Odyseusza i Penelopy. Autorami mebla są wybitni paryscy twórcy: Martin Carlin – ebenista pochodzenia niemieckiego, specjalizujący się w wykonywaniu luksusowych mebli dla najzamożniejszej klienteli, zdobionych plakietami z porcelany sewrskiej lub płycinami z laki, oraz Charles-Nicolas Dodin – malarz na porcelanie i pozłotnik, w latach 1754–1803 współpracujący z manufakturą w Sèvres.

Ten luksusowy paryski mebel był prezentem hrabiego d’Artois, brata króla Francji Ludwika XVI, dla generałowej Elżbiety Grabowskiej, kochanki i domniemanej morganatycznej żony Stanisława Augusta. Początkowo (1780–1782) stolik trafił do willi Biały Dom w Łazienkach Królewskich. Ok. 1786 r. przeniesiony został do właśnie ukończonego Gabinetu Konferencyjnego w Zamku. Po upadku Rzeczypospolitej i zajęciu Warszawy przez Rosjan w 1795 r. mebel przeniesiono wraz z innymi luksusowymi dobrami króla do jego prywatnej rezydencji w Łazienkach, gdzie pozostał aż do wywiezienia go przez Rosjan w czasie I wojny światowej. Rewindykowany w 1922 r., trzy lata później powrócił do Zamku. Od września 1939 r. przechowywany w Muzeum Narodowym. W 1984 r. został ponownie uroczyście umieszczony w Gabinecie Konferencyjnym na Zamku.

Sala Wielka (Balowa) to największa i najparadniejsza sala w Zamku. W czasach Stanisława Augusta służyła jako miejsce ceremonii dworskich. Tu odbywały się zgromadzenia dworskie, uczty, bale, koncerty i przedstawienia teatralne. Wystrój i wyposażenie sali zostały wykonane według projektów Domenico Merliniego i Jana Christiana Kamsetzera w latach 1777-1781.

Sala Senatorska należy do najwspanialszych sal Zamku. W niej uchwalono Konstytucję 3 maja 1791 roku. Po upadku powstania listopadowego dekorację sali zniszczono. Obecnie odbudowano ją na podstawie rysunków przedstawiających wygląd tego pomieszczenia sprzed okresu zniszczenia. Oryginalny jest fotel królewski oraz fragmenty dekoracji zaplecka i baldachimu tronowego.