Strajk

Katarzyna Wielga-Skolimowska, dyrektor Instytutu Polskiego w Berlinie:

„Strajki, zorganizowane przez NSZZ „Solidarność”, na których czele stał Lech Wałęsa, wywołały falę największych ruchów wolnościowych XX wieku, doprowadzając do politycznego przełomu w Polsce. Wielu profesjonalnych fotografów, ale także amatorzy towarzyszyli tym wydarzeniom z aparatami fotograficznymi, tworząc fascynujące obrazy protestów. Fotografie znanych dokumentalistów, jak Erazm Ciołek czy Stanisław Markowski stały się już obrazami zbiorowej pamięci. W większości nieznane są natomiast zdjęcia mniej sławnych fotografów – i fotografów amatorów. W zbiorach Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku drzemią skarby, dające szczery i intymny wgląd w wydarzenia podczas strajków w Stoczni Gdańskiej, a także opowiadające o epizodach, którym w publicznej debacie nie poświęcano dotychczas wiele uwagi. Do prac wywierających największe wrażenie należą na przykład fotografie wykonane podczas studenckich protestów na uniwersytetach. Sabine Weier, kuratorka wystawy, wybrała zdjęcia z gdańskiego archiwum, umożliwiające inne spojrzenie na historię Solidarności. Część z nich jest dziś prezentowana publiczności po raz pierwszy. Są to prace artystyczne i zdjęcia amatorskie, w których człowiek zajmuje miejsce centralne. Wszystkie one przekazują również atmosferę nadziei, która zadecydowała o urzeczywistnieniu projektu pod tytułem Wolność”.

Basil Kerski, dyrektor Europejskiego Centrum Solidarności:



„Rok 2014 jest jedną z najważniejszych dat dla europejskiej pamięci. W roku tym wspominamy nie tylko wybuch I i II wojny światowej przed 100 i 75 laty, ale również zwycięstwo antykomunistycznych rewolucji w Europie Środkowej i Wschodniej przed 25 laty. Pamiętając o zwyciestwie NSZZ „Solidarność” przed 25 laty otwarte zostanie w dniach 30 i 31 sierpnia 2014 roku w Gdańsku Europejskie Centrum Solidarności (ECS), w którym prezentowana będzie obszerna wystawa stała, dotycząca rewolucji w Polsce i w Europie Środkowej i Wschodniej, a także rozpadu Związku Radzieckiego. ECS jest projektem wyjątkowo ambitnym, instytucją kulturalną nowego formatu – jest nie tylko muzeum połączonym z archiwum, służącym szerzeniu wiedzy historycznej na temat ruchu Solidarności i opozycji antykomunistycznej w Polsce i Europie, lecz także miejscem dialogu o współczesnym świecie”.

W roku 1980 gdańska Stocznia im. Lenina stała się wyspą politycznego oporu: ze strajku robotników wyłonił się niezależny związek zawodowy, czyli NSZZ „Solidarność”, który szybko przekształcił się w narodowy ruch wolnościowy. W grudniu 1981 roku generał Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego – ponad 10 tysięcy działaczy opozycji zostało internowanych, niektórzy przypłacili to życiem. Związek działał nadal w podziemiu, a solidarność między robotnikami, intelektualistami, nauczycielami, lekarzami, studentami, a także osobami i instytucjami z całego świata wspierającymi opozycję w Polsce pozostała niezachwiana aż do roku 1989, kiedy to wszyscy doczekali się wreszcie zmiany systemowej. Lech Wałęsa, kiedyś stojący na czele strajków, później przewodniczący NSZZ „Solidarność”, został wybrany podczas pierwszych powszechnych i wolnych wyborów prezydenckich w 1990 roku na prezydenta RP.

Piotr Babiński wraz z rodziną założył prywatne archiwum z tysiącami fotografii, aby udokumentować strajki w Polsce. Babiński sam robił zdjęcia, a Genowefa Babińska, jego matka, nosiła w torebce rolki filmów do wymiany w aparacie. Widoczne tu amatorskie fotografie przedstawiają brutalne zachowanie milicji, tłumiącej powstanie robotnicze.

Stanisław Składanowski urodził się w 1950 roku w Książniku. Od roku 1964 mieszkał w Gdańsku, gdzie w wieku 18 lat został pracownikiem Gdańskiej Stoczni Remontowej. Już od 1975 roku zaczął fotografować, portretował miasto i ludzi. Od początku strajków sierpniowych w stoczni brał w nich udział, robił zdjęcia, nie zważając na niebezpieczeństwo. Podczas jednej z akcji milicji odniósł poważne obrażenia. Po wprowadzeniu stanu wojennego był przez wiele miesięcy internowany. W roku 1988 został członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików (ZPAF).

Leonard Szmaglik urodził się w 1937 roku w Brusach. Pracował w Stoczni Północnej w Gdańsku. Fotografował od 1955 roku. Portretował miasto i jego mieszkańców – przez lata powstało tysiące zdjęć. W latach 1980–81 aparat towarzyszył mu we wszystkich ważnych wydarzeniach w stoczni. To jemu udało się zrobić bardzo osobisty portret Anny Walentynowicz, suwnicowej ze stoczni, która wspierała strajki robotnicze już w grudniu 1970 roku i walczyła o równe płace i traktowanie kobiet i mężczyzn w zakładach pracy. Jej zwolnienie z pracy było bezpośrednią przyczyną wybuchu strajku w sierpniu 1980 roku. Obok Lecha Wałęsy Walentynowicz jest ważnym symbolem ruchu Solidarności.

Sławomir Fiebig urodził się w 1953 roku w Pleszewie. Już jako dziecko zaczął fotografować. W 1971 rozpoczął studia na Wydziale Chemii Politechniki Gdańskiej – studia fotograficzne nie były wówczas możliwe. Zaopatrzywszy się w aparat fotograficzny Pentacon six TL, produkowany w NRD, robił zdjęcia, korzystając z filmu o klasycznym średnim formacie 6x6. Ten kwadratowy format pozwalał mu na tworzenie szczególnych kompozycji obrazu, co jest widoczne na przykład na zdjęciach przedstawiających członków NSZZ „Solidarność” wieszających transparent przed gdańską siedzibą Związku. W 1980 roku Fiebig, będąc pracownikiem Zakładów Chemii Gospodarczej Pollena, brał udział w strajkach, a od 1981 roku znalazł się w centrum wydarzeń politycznych, pracując w Krajowym Biurze Interwencji Związku. W latach 80. skupił się na fotografii reportażowej, publikując między innymi w „Der Spiegel”.

Wojciech Milewski urodził się w 1936 w Warszawie. Studiował chemię na Politechnice Łódzkiej i Politechnice Szczecińskiej. Od lat 70. pracował jako fotograf zakładowy w Gdańsku. W roku 1980 został członkiem Solidarności i od tego momentu dokumentował wszystkie wydarzenia społeczno-polityczne zwykłym, małoobrazkowym aparatem fotograficznym „Smena” produkcji radzieckiej (Łomo). Fotografował między innymi I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w 1981 roku. Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku niezależnym fotografom groziło więzienie. „Podczas tłumienia demonstracji milicja często najpierw otaczała fotografów i była wobec nich agresywna”, wspomina Milewski. Jednak dla niego było to oczywiste, że cały świat powinien dowiedzieć się o tym, co dzieje się w Polsce. Milewski wraz z kolegami przekazywał zdjęcia za granicę, ukrywał je także w różnych mieszkaniach i kościołach. Niektóre fotografie trafiały do Służby Bezpieczeństwa (SB) poprzez jej informatorów.

Zdzisław Andrzej Fic urodził się w 1951 roku w Gdańsku. Podczas strajków latem 1980 roku był tłumaczem zagranicznych dziennikarzy, którzy przyjechali do Polski z całej Europy. Codziennie zaraz po pracy pędził do Stoczni im. Lenina. Żeby nie narażać się na niebezpieczeństwo, tylko kilka razy miał ze sobą aparat. Fotografował drobne detale i portretował przyjaciół, strajkujących wtedy w stoczni. Niektórzy z nich mieli na sobie koszulki z emblematem Solidarności, zaprojektowanym przez Jerzego Janiszewskiego, a inni „NOWEJ”, niezależnego wydawnictwa drugiego obiegu, publikującego poza cenzurą zabronioną literaturę oraz pisma o treści politycznej.

Leszek Biernacki urodził się w 1959 roku w Sopocie. Studiował filologię polską na Uniwersytecie Gdańskim. W roku 1980, jeszcze jako student, został uczestnikiem strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, wykonując jego dokumentację fotograficzą. Uczestniczył w ruchu studenckim wspierającym Solidarność, w 1980 roku był współorganizatorem Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS). Zrzeszenie nawoływało studentów wszystkich uczelni w kraju do solidarnościowych strajków okupacyjnych. Biernacki był z aparatem w Gdańsku, kiedy studenci w roku 1981 zajęli Wydział Humanistyczny uniwersytetu. Spali w śpiworach w salach wykładowych, wieszali transparenty z hasłami wolnościowymi, żądali demokratyzacji uniwersytetów i wolności słowa. Leszek Biernacki, jako zawodowy fotograf i autor dwóch filmów telewizyjnych, nadal dokumentuje polską historię współczesną.

Jerzy Kośnik urodził się w 1950 roku w Warszawie.W wieku 17 lat odkrył dla siebie fotografię. Studiował socjologię na Uniwersytecie Warszawskim i już w 1968 roku dokumentował marcowe protesty studenckie. Przez wiele lat towarzyszył wydarzeniom wokół Solidarności, nawet po wprowadzeniu stanu wojennego, kiedy wielu innych fotografów zrezygnowało z pracy w obawie przed represjami władzy. Jesienią 1980 roku powstał Niezależny Związek Studentów (NZS), którego celem była demokratyzacja uczelni oraz wspieranie ruchu Solidarności. W 1981 roku w Łodzi i innych miastach uniwersyteckich Kośnik dokumentował okupacyjne strajki studentów. W lutym tego roku NZS został oficjalnie zarejestrowany, a niecały rok później, po wprowadzeniu stanu wojennego, najpierw „zawieszony”, a potem rozwiązany. „Atmosfera w zajętych przez studentów budynkach uniwersyteckich przypominała happening”, wspomina fotograf. Okiem socjologa obserwował wszystko przez obiektyw aparatu. Zapisywał intymne detale strajkowej codzienności: studentów śpiących w śpiworach w salach wykładowych, posiłki, tablice z namalowanymi hasłami.

„Marsze głodowe w polskich miastach, plakaty głoszące ‚Jesteśmy głodni’, zmniejszenie już i tak ograniczonych racji mięsnych, puste półki w sklepach, kilometrowe kolejki tam, gdzie jeszcze czasem można coś kupić – kryzys gospodarczy w Polsce jest coraz głębszy”, pisał tygodnik „Die Zeit” w czerwcu 1981 roku. W miastach protestują kobiety i dzieci, aby zwrócić uwagę na tragiczną sytuację zaopatrzeniową. Jerzy Kośnik uchwycił na swoich fotografiach nie tylko ludzką frustrację, ale przede wszystkim wynikające z protestów poczucie wspólnoty. „Powstała całkiem nowa samoświadomość”, wspomina fotograf.

Jako reporter magazynu filmowego „Film” Kośnik pojechał w 1981 roku do Cannes, gdzie Andrzej Wajda prezentował „Człowieka z żelaza”, film krytyczny wobec ówczesnego systemu, przedstawiający losy robotnika gdańskiej stoczni, w którym wystąpili nawet Lech Wałęsa i Anna Walentynowicz, prawdziwi bohaterowie strajku. Film zdobył Złotą Palmę. W czasie jednej z konferencji prasowych Kośnik poznał Jacka Nicholsona, który razem z Jessicą Lange promował film „Listonosz zawsze dzwoni dwa razy”. Spytał go, czy wesprze Solidarność, a Nicholson spontanicznie się zgodził. Kośnik podarował mu znaczek Solidarności, który aktor zaraz przypiął do klapy marynarki. Nicholson zaprosił fotografa na spacer, podczas którego powstały zdjęcia uwieczniające aktora błaznującego z paparazzi.

Po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 stanu wojennego, władzę objęło wojsko, zakazując działalności Związku i internując działaczy opozycji. Biura Solidarności zostały przeszukane i zdemolowane. Jerzy Kośnik zdążył jeszcze zrobić zdjęcia w biurze Solidarności w Warszawie, zanim okolica została odcięta i poddana kontroli.

Magdalena Sorby (z domu Wójcik) urodziła się w roku 1951 w Polsce. Po wprowadzeniu stanu wojennego wyjechała do Norwegii, gdzie wyszła za mąż i mieszkała do końca życia (zmarła w 1993 roku). Od 1980 roku, jako tłumaczka NSZZ „Solidarność”, ściśle współpracowała z Lechem Wałęsą. Była również jedną z założycielek brukselskiego Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność” za granicą. W maju 1981  uczestniczyła w delegacji Solidarności, która na zaproszenie japońskich związków zawodowych odwiedziła Osakę, Kobe, Kioto i Nagasaki. Podczas podróży powstało wiele zdjęć, stanowiących dziś ważny i unikalny album pamiątkowy. Razem z innymi fotografiami z jej prywatnego archiwum powiększył on zbiory ECS. Magdalena Sorby jest widoczna na wszystkich zdjęciach. Kto jest ich autorem, nie wiadomo.

Zygmunt Malinowski urodził się w 1947 w Polsce. Już jako młody człowiek wyjechał do Nowego Jorku, gdzie studiował fotografię w Parsons School of Design & New School for Social Research. Po wprowadzeniu stanu wojennego i aresztowaniu tysięcy działaczy Związku, osoby i instytucje wspierające Solidarność w Paryżu, Londynie, Rzymie, Tokio, Chicago i Nowym Jorku wyszły na ulice, by demostrować przeciwko polskiemu rządowi i wpływom Związku Radzieckiego na polską politykę. Na początku lat 80. Malinowski dokumentował demostracje w Nowym Jorku, podczas których razem ze wspólnotą Polaków mieszkających za granicą (expat) protestowali także czołowi politycy amerykańscy, na przykład burmistrz miasta, Ed Koch, potomek polskich emigrantów. „Wszystkich łączyło poczucie chęci pomocy Polakom – wspomina Malinowski. Nadzieja na to, że w Polsce może się coś zmienić, dawała nam siłę. W Nowym Jorku rozwinęła się bardzo aktywna wspólnota. Muzycy dawali koncerty, artyści projektowali plakaty na demostracje. Kiedy robiłem zdjęcie pewnej kobiety trzymającej plakat z napisem ‚Poland Today’, jeden ze stojących za nią demonstrantów podniósł plakat z napisem ‚Help’. Stworzyło to wyjątkowy motyw, przypominający dzieło Delacroix ‚Wolność wiodąca lud na barykady’, obraz rewolucji francuskiej, na którym kobieta dzierży francuską flagę”.

Hans-Olav Forsang urodził się w 1955 w Ankenes (Norwegia). Studiował fotografię w Wielkiej Brytanii i Szwecji, został fotoreporterem i fotoredaktorem. W 1984 zwyciężył w konkursie World Press Photo. Rok wcześniej, w październiku, na zlecenie jednego z norweskich pism przyjechał do Gdańska. W dniu, w którym odwiedził Lecha Wałęsę i jego rodzinę, ogłoszono, że Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Danuta Wałęsa, widoczna na wszystkich zdjęciach Forsanga, odebrała nagrodę w Oslo w imieniu męża, który obawiał się, że po tej podróży nie zostanie wpuszczony do kraju. Forsang wspominał: „Byłem przy tym, kiedy Danuta Wałęsa otrzymała przez telefon tę wspaniałą wiadomość z Oslo. Jej mąż był wtedy z przyjaciółmi na rybach. Jeszcze przed jego powrotem, mieszkanie było pełne ludzi. Tego dnia Wałęsa trafił do domu, przyniesiony na ramionach tłumu. Był to bardzo szczególny dzień”.

Bogusław Nieznalski urodził się w 1948 w Sopocie. W latach 1968–1970 studiował mechanikę na Politechnice Gdańskiej. Podczas pierwszej fali strajków w roku 1970 nie posiadał jeszcze aparatu fotograficznego. Czuł się bezradny, nie mogąc zatrzymać tych wydarzeń w kadrze. Ostatecznie kupił aparat, sam nauczył sią fotografować, sam także wywoływał zdjęcia w swoim mieszkaniu. Jako fotoreporter dokumentował strajk w 1980 roku i wydarzenia społeczno-polityczne w kolejnych latach, na przykład strajk gdańskich stoczniowców w 1988 roku. Młodzi robotnicy wypełniali sobie wówczas czas budową styropianowych transporterów opancerzonych, będących na wyposażeniu Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO).