Sedad Hakkı Eldem’i Anla(t)mak I: 1930-1950

Mimari üretim biçiminin; sosyal, siyasi, ideolojik alanlarla iç içe girmiş doğası, onun arkeolojisini sistematik bir biçimde ortaya koymayı neredeyse imkânsız hale getirir. Özellikle, Sedad Hakkı Eldem kadar, üretim ve karakteri ile ezber bozucu bir figür söz konusu ise, bu analiz daha da zorlaşır. Buna rağmen, Türkiye mimarlığına hem tarihsel hem de biçimsel anlamda damgasını vurmuş olan Sedad Hakkı Bey’in yazılı ve mimari pratiği üzerine konuşmak, onun Türkiye mimarlık tarihindeki yerini sistematize etmeden anlamaya ve anlatmaya çalışmak son derece kritik ve zaruridir. “Sedad Hakkı Eldem’i Anla(t)mak I ve II” sanal sergileri, mimarın uygulanmış ilk projesi olan, 1931 tarihli Budapeşte Fuarı Türk Pavyonu’ndan, yaşam ve kariyerinin son projelerinden biri olan 1976-1979 yıllarında yaptığı Alarko Ofis Blokları’na kadar geçen yaklaşık 50 yıllık bir mimarlık üretimini anlatır. Seçkiler, Eldem’in üretimlerini dönemsel ve üslupsal sınıflamalara ayırmaktan kaçınır ve kronolojik bir yöntemi benimser. İçeriğin algısını kolaylaştırmak adına projeler 1930-1950 ve 1950-1980 aralıklarına ayrılarak iki seçki halinde sunulur. Sedad Hakkı Eldem’in mimari üretimlerini anlamaya ve anlatmaya çalışan bu sergilerde yer alan yapılar, tasarlandıkları dönemin toplumsal arka planları da dikkate alınarak değerlendirilirler. Bu bağlamda sergiler, Eldem’i kategorize etmeden farklı okumalara, yorumlamalara açma denemeleri ve bir anlamda mimarın arşivinin havalandırılmasıdır. “Sedad Hakkı Eldem’i Anla(t)mak I ve II” sergileri, Rahmi M. Koç Arşivi ve SALT Araştırma’nın iş birliği ile dijitalleştirilerek kataloglanan Sedad Hakkı Eldem Arşivi’nden derlenmiştir.

1928’de okuldan mezun olan Eldem, devlet bursuyla üç yıllığına Avrupa’ya gönderilir. Paris ve Berlin başta olmak üzere birçok Avrupa kentini dolaşır, Auguste Perret ve Hans Poelzig gibi mimarlarla çalışma, Le Corbusier’le ise tanışma şansı yakalar. Üç yıl sonlanmadan, 1930’da, Güzel Sanatlar Akademisi’nden (eski Sanayi-i Nefise) gelen davet üzerine Türkiye’ye döner. 1931’de, Budapeşte Fuarı Türk Pavyonu’nun inşa edilmesiyle mimarlık pratiği, 1932’de Akademi’ye atanmasıyla da akademik hayatı başlar. 1988’de hayatını kaybedene kadar iki alanda da sınırsız üretim ve katkı gerçekleştirecek ve Türkiye mimarlık tarihine, Cumhuriyet’in en önemli mimarlarından biri olarak geçecektir.

Ceylan Apartmanı, Eldem’in ilk büyük yapısıdır. Bu sebeple üzerinde özenle çalışılmış, yapı en ufak detayına kadar ayrıntılandırılmıştır. Bina, Taksim Gezi Parkı’nın karşısındaki adanın köşesindeki üçgen parselde yer alır. Her birinde birer daire bulunan altı kattan oluşan yapıda dairelerin salonları, parselin şeklinden yararlanılmak suretiyle üç yöne bakacak şekilde konumlandırılır. Bodrum ve teras katlarına da sahip olan binanın zemin katında dükkânlar bulunur. Cephe düzeninde geniş pencerelerle birlikte, yataylık etkisini güçlendiren derzler yer alır. Sadelik ve yataya yapılan vurgu Uluslararası Üslup’a uygun olmakla birlikte, Eldem yine gelenekten tam olarak vazgeçmemiş, dairelerin giriş hollerini sekizgen planlı olarak tasarlayıp mermer kaplamıştır. Henüz 24 yaşındaki bir mimar için gerek tasarımsal gerekse kütlesel anlamda oldukça prestijli olan bu bina günümüzde halen konut olarak işlevini sürdürmektedir.

Sedad Hakkı Eldem’in modernizmle ilişkisini anlatan en kritik binalardan biridir. Societe Anonyme Turque d’Installation Electrique (SATIE) şirketi için ofis ve depo binası olarak tasarlanmıştır. Düz çatısı, yatay bant pencereleri ve kübik kütlesi, Le Corbusier’nin pürist ilkelerine referans verir niteliktedir.Çok katlı, büyük ölçekli ve farklı fonksiyonlu yapılar Sedad Hakkı Eldem’in Türk Evi göndermelerinin kaçınılmaz olarak dışına çıkar. SATIE binası, benzeri yapılar içinde en karakteristik olanı, Uluslararası Üslup’a en yakın duranı olarak kabul edilebilir. Yapı 1950’lerin sonunda yıkılmıştır.

Sedad Hakkı’nın “Türkiye’nin ilk modern binası” şeklinde tariflediği Ankara’daki İnhisarlar Umum Müdürlük Binası, 1934’te açılan uluslararası yarışma için tasarlanmış bir projedir. Sedad Hakkı Eldem’in tasarımı, yarışmaya katılan 18 proje arasında birinci olur. Proje, devlet yarışmaları için tasarlanan büyük ölçekli binaların genel karakteristiklerine sahiptir: Dev bir kütle, masif tuğla ve taş kaplama cepheler, kolonadlı girişler ve aksiyel simetri gibi ögeler projede yerini alır. Tasarımın tamamı uygulanamaz. İki küçük avlu bir büyük avluya dönüşür ve ana kütlede faklılıklar meydana gelir. Eldem yapıda birtakım kütle oyunlarına başvursa ve pencere oranlarıyla geleneksel mimariyi yeniden yorumlamış olsa da bina, Ankara’daki meclis ve benzeri kamu binalarının genel morfolojisinden çok farklı değildir.

Sedad Hakkı Eldem’in Termal Oteli, 21 projenin katıldığı, Ernst Egli’nin de jüri üyesi olarak yer aldığı bir yarışmanın birincilik ödülü almış projesidir. Eldem, Yalova Termal Oteli’ni “Milli Mimari hareketinin ilk ürünü” olarak niteler. Kütlede gözlemlenen düşey eleman tekrarları ve modüler vurgular bunun tersine işaret etmekle birlikte, çatı detayları, revaklar ve Sedad Hakkı Eldem tarafından kafeslerle çevrilmiş iç mekan özellikleri Türk Evi ve geleneksel mimarlık karakteristiklerini yansıtır. Bina, söz konusu üslup özelliklerinin büyük ölçeğe taşınması ve farklı bir fonksiyona uyarlanması açısından son derece kritiktir. Yalova Termal Oteli, 1983’te yıkılmıştır.

Sedad Hakkı Eldem’in kariyerinin gerçek anlamıyla en “modern” projelerinden biridir. Teşvikiye Camii’nin sırtlarında eski bir konağın temellerinin üzerinde inşa edilmiş, eski yapı malzemelerinden de yararlanılmıştır. Tek bir ev değil, altında kira daireleri bulunan iki katlı bir apartmandır. Türk Evi’nin Oval Sofa öğesi bu projenin en önemli unsurlarından biridir. Ancak Eldem projede bu öğeyi salon olarak, yani yerini değiştirerek ve biçimsel olarak kullanır. Bu biçimsel kaygı geleneksel değil tam tersi modernist bir tutum olarak algılanabilir, ancak bu sayede Eldem gelenekseli yorumlayarak, uyarlayarak modern bir hibrit, eşine az rastlanır bir mimari anlayış yaratır. Aynı hibritlik geniş saçaklarla bant pencerelerin aynı morfolojide yer almasıyla da oluşturulur. 1938 yılının 94 sayılı Arkitekt dergisinde proje şu ifadelerle tanımlanır: “Ortadaki Oval Salon, kat irtifasının yüksekliği, salonun iç mimarisi ve diğer inşaat aksamındaki hatlar, bize eski Türk tarzının muvaffakiyetle, bugünkü binalarımızda tatbik edilmesi kabil olacağını ifade etmektedir. Haricen bina bize geniş saçakları, nisbetli boş ve dolu satıhları ile, fakat Türk karakteri olan bir bina tesiri yapmaktadır. (...) Yeni mimarimize Türk karakterini vermek için yapılan araştırmaların ve gayretlerin ne kadar yerinde olduğunu Sedad Hakkı’nın bu muvaffak olmuş eseri bize göstermektedir.” Bina, yerine apartman yapılması için yıkılmıştır, yıkılış tarihi bilinmemektedir.

Bir üniversite binası, özellikle söz konusu olan ülkenin en köklü üniversitesiyse, kaçınılmaz olarak rejimi temsil etme görevini bünyesinde barındırır. En azından bu binayı inşa etmekle görevli, daha sonra II. Ulusal Mimarlık olarak tariflenecek 1940’lar mimarisine damgasını vuran iki büyük mimar, Sedad Hakkı Eldem ve Emin Onat, tasarım sorunsalına bu şekilde yaklaşmış olmalılar. Sedad Hakkı Eldem’in binayı millileştirmek (ya da yerelleştirmek) istediği kesindir. Ancak dönemin önemli temsili yapılarından biri söz konusuysa, yapının dev oranlara sahip olması, adeta rejimin bir güç göstergesi olarak ortaya çıkması da kaçınılmazdır. Bina, bir anlamda devasa bir Türk Evi yorumudur, denebilir. Pencere oranları, söveler, uzun saçaklar, yüksek kemerler, almaşık duvarlar ve benzeri diğer elemanlar bu projede kullanılmıştır. Bunun yanında Osmanlı anıtsal mimarisinden ödünç alınmış dev rafine edilmiş taç kapı modelleri ve uzun tonozlara rastlanır. Projedeki tarihselci yönelme oldukça fark edilir olsa da plan şeması, yani bina kullanılış biçiminin işlevsel olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Ankara Teknik Üniversitesi ve Rektörlük binasından oluşan projenin inşa edilmiş bölümüdür. Tamamen klasisist bir yaklaşımla tasarlanan, merkezi eksenli yerleşim planında, rektörlük de bir tapınak formunda düşünülmüştür. Bir üniversite olarak yine bir rejim temsiliyetidir. Proje Paul Bonatz tarafından “müşavir” sıfatıyla onaylanmıştır. Zaten inşa edilen kısım olan Fen Fakültesi’nin de Bonatz ile yapılmış ortak bir tasarım olduğu söylenebilir. Binanın dev anıtsal kütlesinin yanında kullanılan milli ya da yerel detaylar, milli bir Türk Evi arayışının bir diğer göstergesidir. Yüksek kemerler, revaklar ve rafine tasarımlı taç kapılar bu projede de kullanılmaktadır. II. Ulusal Mimarlık olarak tanımlanan dönem içerisine konumlandırılan bina, dünyada yükselen faşist mimarlık dalgasının bir örneği olarak kabul edilebilir.

Sedad Hakkı Eldem’e göre planı, Amcazade Köprülü Hüseyin Paşa yalısının selamlığı ile hemen hemen aynıdır. Aynı zamanda geleneksel Türk Evi’nin temelinde modern olan tüm niteliklerinin “numunesi” olarak özel ve meşru bir konuma sahiptir, tarihin nasıl çağdaş bir potansiyel olabileceğinin kanıtıdır.Yapı gerçekten Sedad Hakkı Eldem’in on yıllardır keşfetmeye çalıştığı Türk Evi’nin “modern” özellikler taşıyan bir prototipi gibidir. Ancak bunun yanında yapıda kavramsal olarak tam bir yerinden etme söz konusudur. Zira Eldem, bir yalıyı alıp Maçka sırtlarında yüksek bir istinat duvarının üstüne konumlandırmış, bununla da kalmayıp işlevini değiştirmiş, onu bir Türk kahvesine dönüştürmüştür. Tüm bunlar bir araya geldiğinde yapı Eldem mimarlığının en karakteristik unsurlarından biri, adeta doruk noktasıdır. Taşlık Kahvesi, Swissotel’in yapımı için yıkılmış, aynı düzlükte yeri değiştirilerek ölçüleri bozulmuş halde yeniden inşa edilmiştir.

1947’de, konuyla ilgili olarak açılan üçüncü yarışmada Sedad Hakkı Eldem-Emin Onat tasarımı proje birincilik kazanır. Yarışmanın jüri önerileri metninde yapının yine ciddi bir temsiliyet mekanizması içereceğine dair betimlemeler kullanılır: Yapı, “Cumhuriyet devrinin tarih boyunca yaşayacak ölmez bir abidesi” olmalıdır. Bunun yanında “muazzam”, “ihtişamlı”, “büyük”, “ahenkli”, “monumental” ve “heybetli” olmak durumundadır. Paul Bonatz’ın bu yarışmanın da jürisinde yer aldığının altını çizmek önemlidir. Tasarımda, yaratılmış bir iç sokak çevresine birimler yerleşir. Bir eksen boyunca tekrarlanan bloklar, güçlü bir düzen duygusu yaratır. Dolayısıyla yapıya modülerlik hakimdir. Bu bağlamda yapı, işlevsel modernist bir ürün olarak değerlendirilse de, Sedad Hakkı Eldem’in vazgeçemediği uzun saçaklar, düşey pencere oranları ve yüksek revaklar gibi bileşenler aslında yapının tarihselci bir canlandırma olduğuna işaret eder.Projenin bir kısmı alanda çıkan arkeolojik kalıntılar sebebiyle bitirilememiştir. Emin Onat’ın ölümünden sonra Eldem yapıyı tekrar ele alsa da herhangi bir ekleme yapılmamıştır.