1000 lat historii Żydów polskich

Witamy na wystawie stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Zapraszamy do wspólnej podróży przez tysiąc lat historii – od średniowiecza do współczesności. Wystawa składa się z ośmiu interaktywnych galerii poświęconych różnym okresom w dziejach. Wszystkie galerie zajmują razem ok. 4000 m2, a ich zwiedzenie zazwyczaj zajmuje naszym gościom ok. 2–3 godzin. Ale można też skupić się tylko na wybranej części ekspozycji – w każdej z galerii znajduje się wiele interesujących obiektów, eksponatów multimedialnych, ilustracji i tekstów.

Kilka słów o wystawie

 

Na wystawie 1000 lat historii Żydów polskich poznasz odpowiedzi na pytania: skąd i kiedy Żydzi pojawili się w Polsce? W jaki sposób ten kraj stał się domem największej społeczności żydowskiej na świecie, jak przestał nim być i jak odradza się tu życie żydowskie. Pokazujemy, że historia polskich Żydów jest integralną częścią historii Polski, a historia Żydów nie jest kompletna bez polskiego rozdziału. Mówimy o współpracy i sąsiedztwie, współzawodnictwie i konfliktach, o odrębności i asymilacji.

 Wystawa ma charakter narracyjny: jest opowieścią, którą prezentujemy przez zabytkowe obiekty, malowidła, instalacje interaktywne, modele, dzieła sztuki, multimedia i teksty. Staramy się jak najwierniej przedstawić przeszłość – oddajemy głos osobom żyjącym w czasach, o których mówi wystawa, ograniczając współczesny komentarz do niezbędnego minimum.

Galeria 1.





LAS

Las jest zaproszeniem do wędrówki po tysiącletniej historii polskich Żydów – to tutaj rozpoczyna się zwiedzanie wystawy stałej. Las jako jedyna galeria nie prezentuje faktów historycznych, ale poprzez legendy i opowieści pomoże Ci przygotować się na spotkanie z wydarzeniami sprzed wieków.



W Lesie artystyczna instalacja prezentuje legendę Po-lin o przybyciu i osiedleniu się Żydów w „kraju Mieszka”. Legendę, która wyjaśnia nazwę Polski w języku hebrajskim i która była inspiracją dla nazwy muzeum.

Galeria 2.



PIERWSZE SPOTKANIA

Naszą opowieść zaczynamy w średniowieczu. Na początku tego okresu do Polski dotarli pierwsi żydowscy kupcy i osadnicy, a około roku 1500 Żydzi zamieszkiwali już w ponad 100 miastach. W połowie z nich istniały zorganizowane żydowskie społeczności. W tej galerii opowiadamy o relacjach Żydów z władcami i mieszkańcami powstających miast oraz o przywilejach, które dawały Żydom wolność religijną, ochronę przed prześladowaniami, a także regulowały ich osadnictwo i prawo do wykonywania określonych zawodów.

ŻYDOWSCY WĘDROWCY



 Pierwszymi Żydami na ziemiach polskich byli kupcy z zachodniej i południowej Europy. Pojawiali się tu już w dziesiątym wieku. W kronikach jednego z nich – Ibrahima Ibn Jakuba – po raz pierwszy w historii pojawiła się wzmianka o kraju rządzonym przez słowiańskiego księcia Mieszka.

STATUT KALISKI







Statut wydany w 1264 r. przez księcia Bolesława Pobożnego ustalał prawa i obowiązki Żydów, zapewniał im bezpieczeństwo i swobodę religijną. Zezwalał na handlowanie i udzielanie kredytów.  W tym miejscu zwróć uwagę na pokazywany obok najstarszy obiekt na wystawie: brakteat, XIII-wieczną monetę z hebrajskimi literami, która jest śladem kupieckiej aktywności Żydów.

ŻYDZI W MIASTACH





Przyjrzyj się malowidłom na ścianach: pokazują plany miast, w których istniały dzielnice żydowskie oraz ciekawe historie ich mieszkańców. Na dużym stole interaktywnym zobaczysz najważniejsze instytucje gminy żydowskiej.

ŻYDZI I KRÓLOWIE





Żydzi w służbie królów należeli do elity swojej społeczności. Władcy otaczali ich swoją opieką i powierzali im odpowiedzialne i lukratywne zadania. Zwróć uwagę m.in. na dzieje rodziny Fiszlów, którzy byli bankierami i lekarzami polskich władców.  A czy znasz historię romansu króla Kazimierza Wielkiego z piękną Esterką?

Galeria 3.





PARADISUS IUDAEORUM

XVI i pierwsza poł. XVII w. to złoty wiek w historii Żydów polskich. W potężnej i zróżnicowanej Rzeczpospolitej Żydzi cieszyli się szeroką autonomią, a ich kultura kwitła. W przeciwieństwie do innych krajów nie zaznali tu masowych prześladowań na tle religijnym. Mieli własne samorządy, w tym  unikatowy na skalę europejską Sejm Czterech Ziem. W drugiej poł. XVI w. zaczęli się osiedlać w latyfundiach – wielkich majątkach magnackich na wschodzie kraju. Podejmowali się nowych dla siebie zajęć: dzierżawy karczem, młynów i browarów, handlu zbożem i bydłem. Spokój zmąciło jednak krwawe powstanie kozackie Chmielnickiego w roku 1648...

Poznaj rabina Mojżesza Isserlesa, zwanego Remu. W podkrakowskim Kazimierzu prowadził jesziwę (szkołę) i był autorem wielu słynnych pism. Do dziś uznawany jest za jednego z największych żydowskich mędrców

W XVI w. w Krakowie i Lublinie wyrosły centra europejskiego drukarstwa żydowskiego. Zobacz ich dzieło: oryginalną książkę sprzed 400 lat. Zrób też własną odbitkę w prasie drukarskiej!

SEJM CZTERECH ZIEM





W XVI w. rozpoczęły się regularne zjazdy delegatów gmin żydowskich z Małopolski, Wielkopolski, Rusi Czerwonej i Wołynia, którzy raz lub dwa razy w roku debatowali nad najważniejszymi sprawami, rozstrzygali spory i ustanawiali prawa obowiązujące wspólnotę.

MAPA z 1765 r.

Spójrz na wielką mapę na ścianie: w 1765 r. w 1200 miejscowościach w Polsce mieszkało już ok. 750 tys. Żydów. To ponad dziesięć razy więcej niż na początku szesnastego wieku. Na ziemiach Rzeczpospolitej mieszkała wtedy większość ówczesnych Żydów.

JAN ZAMOYSKI I JEGO MIASTO





Tu poznasz historię Zamościa – prywatnego miasta Jana Zamoyskiego, właściciela ogromnych posiadłości. Wielu magnatów zapraszało Żydów do osiedlenia się w ich latyfundiach, powierzając im opiekę nad majątkiem, dając w dzierżawę ziemię i pozwalając na handel i rzemiosło.

Galeria 4.

MIASTECZKO

Poznaj życie codzienne małego miasteczka, w którym Żydzi stanowili znaczącą część mieszkańców. Jak w XVII i XVIII w. układały się tu relacje rodzinne i sąsiedzkie, a jak stosunki żydowsko –chrześcijańskie? Możesz się o tym przekonać w stylizowanym domu, karczmie, na rynku i w kościele. No i oczywiście w synagodze, bo symbolem i największym skarbem tej galerii jest pieczołowicie odtworzona rekonstrukcja dachu i sklepienia drewnianej synagogi z Gwoźdźca na dzisiejszej Ukrainie.

SYNAGOGA





Spędź chwilę pod zapierającą dech w piersiach rekonstrukcją dachu i sklepienia drewnianej synagogi. Zwróć też uwagę na zdobioną bimę – podest, z którego czyta się Torę. Odtworzono je wykorzystując narzędzia, materiały i metody pracy stosowane w XVII wieku. W warsztatach rekonstrukcyjnych uczestniczyło niemal 400 wolontariuszy z całego świata!

KOŚCIÓŁ





Relacje między kościołem katolickim a Żydami tradycyjnie były dość napięte – prezentujemy tu pojawiające się jeszcze w XVIII w. oskarżenia Żydów o mordy rytualne i obrazę chrześcijaństwa. Tu poznasz też zależności ekonomiczne między gminami żydowskimi a kościołami różnych wyznań i historię Jakuba Franka, który wraz z 3000 swoich zwolenników przeszedł na katolicyzm.

DOM





Typowy żydowski dom w małym miasteczku często składał się z jednej izby, w której rodzina spała, jadła, pracowała, a dzieci uczyły się. Prowadzenie domu było zadaniem kobiety, która wychowywała dzieci i pomagała mężowi w pracy. Zobacz codzienne przedmioty ważne dla Żydów: książki, świeczniki, amulety i zawieszoną na framudze drzwi mezuzę kryjącą zwitek pergaminu z modlitwą.

NOWI PRZYWÓDCY DUCHOWI





Kryzys autorytetu rabinów i zubożenie gmin żydowskich w XVIII w. skłaniały do poszukiwania nowych kierunków rozwoju religijnego i społecznego. Poznaj przywódców duchowych tego okresu: Izraela ben Eliezera, zwanego Ba’al Szem Tow, jednego z ojców chasydyzmu, Gaona z Wilna, zalecającego nowoczesne studiowanie Tory, i Mendla Lefina, jednego z twórców żydowskiego oświecenia.

Galeria 5: WYZWANIA NOWOCZESNOŚCI

Pod koniec XVIII wieku Rosja, Prusy i Austria dokonały rozbioru Rzeczpospolitej. Polskim Żydom zostały narzucone surowe prawa, które zlikwidowały dotychczasowe przywileje i spowodowały różnicowanie się społeczności żyjących w trzech zaborach.

XIX wiek jest okresem wielkich przemian: rewolucja przemysłowa i rozwój kolei powodują masową migrację do miast, powstawanie fortun przemysłowców i narodziny ubogiej klasy robotników. Rosnąca świadomość narodowa Żydów znalazła wyraz w nowej kulturze hebrajskiej i jidysz. Rozwijały się nowoczesne ruchy polityczne, takie jak bundyzm czy syjonizm. Część Żydów wybierała drogę asymilacji, inni odnajdowali się w chasydyzmie lub kształcili się w nowoczesnych szkołach religijnych – jesziwach. Jeszcze inni wyruszali na emigrację.

ROZBIORY







Usiądź przy stole zdominowanym przez portrety trojga zaborców, spoglądających na opuszczony tron króla Polski. Jak zmieniła się sytuacja Żydów pod zaborami?

HASKALA, JESZIWA I CHASYDZI



W XIX wieku doszło do wielu zmian w życiu społecznym i religijnym, możesz je poznać w trzech kolejnych pomieszczeniach. Pokazujemy, jak rozwijała się haskala (żydowskie oświecenie), a także jak w wyniku reformy szkolnictwa powstały nowoczesne, prywatne i niezależne od gminy szkoły (jesziwy). Licznych zwolenników zyskiwał też chasydyzm, ruch religijny, któremu przewodzili charyzmatyczni przywódcy zwani cadykami.

DWORZEC





Witaj na dworcu – jednym z symboli rewolucji przemysłowej. Kolej zmieniła sposób życia, ułatwiając nie tylko jednorazowe podróże, ale i migracje. Przy kasach biletowych i w wagonach pociągów mijali się pasażerowie z różnych środowisk, w tym Żydzi, zarówno tradycyjni, jak i postępowi.

INTEGRACJA





Niektórzy Żydzi nazywali siebie Polakami wyznania mojżeszowego: utożsamiali się z polską kulturą, językiem i wspierali polskie dążenia do niepodległości. Zobacz Ich dzieło: Wielką Synagogę na Tłomackiem w Warszawie. Na wystawie prezentujemy jej wierny model oraz nagrania śpiewu Gerszona Siroty, głównego kantora tej synagogi.

EMIGRACJA 





XIX wiek to czas masowej emigracji ze względów ekonomicznych, ale i z powodu pojawienia się nowoczesnych form antysemityzmu o rasistowskim, a nie tylko religijnym podłożu. Żydzi masowo wyjeżdżali do zachodniej Europy, Ameryki Północnej i Południowej, a nawet do Afryki.

Galeria 6.



NA ŻYDOWSKIEJ ULICY

Wraz z upadkiem mocarstw zaborczych w wyniku I wojny światowej i rewolucji w Rosji oraz z powstaniem niepodległej Polski dla Żydów rozpoczął się okres nazywany przez niektórych historyków drugim złotym wiekiem, i to pomimo kryzysu ekonomicznego i nasilenia antysemityzmu w latach 30. II Rzeczpospolita przyniosła Żydom możliwości rozwoju, jakich do tej pory nie mieli. Widzimy to m.in. w ogromnej różnorodności żydowskich partii politycznych, działalności licznych organizacji społecznych oraz w twórczości artystów. Mówi o tym galeria znajdująca się niemal dokładnie w miejscu dawnej ul. Zamenhofa – głównej arterii warszawskiej dzielnicy północnej zamieszkałej w większości przez Żydów. Z multimedialnej ulicy możesz wejść w bramy i znaleźć się w kinie lub kawiarni, gdzie odkryjesz bogate życie kulturalne tych lat. Wiele uwagi poświęcamy polityce zaprzątającej uwagę żydowskiej społeczności.

ŻYCIE POLITYCZNE





W międzywojennej Polsce Żydzi korzystali z przyznanych im praw wyborczych, a niektóre partie miały nawet przedstawicieli w parlamencie. Najliczniejszy był ruch syjonistyczny, nawołujący do emigracji Żydów do Palestyny i utworzenia tam żydowskiego państwa. Znaczącą siłą była partia Agudas Jisroel, broniąca wartości religijnych. Głównym ugrupowaniem lewicy był socjalistyczny Bund, partia robotnicza sprzeciwiająca się syjonizmowi i opowiadająca się za kulturalną autonomią polskich Żydów.

MAŁA ZIEMIAŃSKA I TŁOMACKIE





W słynnej kawiarni Mała Ziemiańska w Warszawie przesiadywali literaci, artyści i aktorzy, wśród których było wielu zasymilowanych Żydów, takich jak Julian Tuwim i Antoni Słonimski. W jednej z sąsiednich sal opowiadamy o Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, w którego siedzibie przy ulicy Tłomackie spotykała się żydowska elita kulturalna tworząca w jidysz. Przy muzyce z gramofonu goście ćwiczyli nowoczesne tańce – Ty też możesz spróbować!

Wilno było szczególnym miejscem dla kultury i nauki polskich Żydów. Stanowili jedną trzecią mieszkańców miasta. Tu zrodził się pomysł stworzenia z Wilna światowej stolicy kultury jidysz. Język jidysz miał być narzędziem walki o żydowskie prawa narodowe w diasporze.

ANTRESOLA: PODRÓŻE I ŻYCIE CODZIENNE

Na górnym poziomie galerii zapraszamy do podróży po Polsce: razem z Żydowskim Towarzystwem Krajoznawczym poznasz miejscowości w różnych regionach kraju, od Gdyni do Drohobycza.

Na antresoli pokazujemy też życie młodego pokolenia Żydów wzrastającego w niepodległej Polsce.  Poznasz różne historie rodzinne i relacje między pokoleniami. Zobaczysz też, jak odmiennie mogła przebiegać edukacja żydowskich dzieci, w zależności m.in. od światopoglądu i zamożności rodziców.

Galeria 7.



ZAGŁADA

Historia Zagłady rozgrywa się w granicach okupowanej Polski i jest ukazana z perspektywy jej żydowskich mieszkańców. Ta galeria ukazuje narastające represje i życie w nieludzkich warunkach gett. Poznajemy je m.in. dzięki dokumentom z podziemnego archiwum Emanuela Ringelbluma i jego zespołu. Przechodzimy przez symboliczny most nad ul. Chłodną w Warszawie i trafiamy poza mury getta. Tu poznajemy niemiecki terror wobec Polaków i walkę polskiego podziemia z okupantem, a także różne postawy Polaków wobec ukrywających się Żydów: od niesienia pomocy z narażeniem własnego życia, przez obojętność, aż po denuncjację. Po ataku na ZSRR latem 1941 r. Niemcy rozpoczęli masowe rozstrzeliwanie Żydów, a potem budowę obozów śmierci.

NARASTAJĄCE REPRESJE



Od początku okupacji Żydzi stali się obiektem szczególnych represji. Zobaczysz tu rozporządzenia dokumentujące, jak tydzień po tygodniu Niemcy odbierali Żydom podstawowe prawa. Nakazali im noszenie opasek z gwiazdą Dawida, zmniejszali racje żywnościowe, zabronili poruszania się po części ulic, wchodzenia do kawiarń, siadania na ławkach. Codziennością stawały się praca przymusowa, pobicia, grabieże i egzekucje.

WIELKA AKCJA DEPORTACYJNA





Na antresoli prezentujemy najbardziej dramatyczny okres w dziejach warszawskiego getta: 22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli wysiedlanie Żydów. Idąc po schodach poczujesz, jak pustoszała ulica za ulicą. Zobacz plan i zdjęcia Umschlagplatzu, na którym gromadzeni byli wysiedlani Żydzi przed zapędzeniem ich do wagonów. W ciągu dwóch miesięcy Niemcy wywieźli z getta do komór gazowych ponad trzysta tysięcy osób.

ŻYCIE CODZIENNE W GETCIE





W warszawskim getcie za ceglanym murem stłoczono w szczytowym momencie 460 tys. Żydów. Poznasz ich codzienność dzięki cytatom na ścianach. Ich autorami są Emanuel Ringelblum, historyk, który stworzył organizację dokumentującą życie Żydów w czasie okupacji, oraz Adam Czerniaków, przewodniczący Judenratu (Rady Żydowskiej). Opisują codzienność getta: przeludnienie, głód, choroby, niemiecki terror i żydowską bezsilność. Ale także to, jak mimo nieludzkich warunków ludzie w getcie próbowali normalnie żyć: przez pewien czas funkcjonowały tam kawiarnie i teatry, w podziemiu kultywowano religię, nauczano i przygotowywano wydawnictwa.

W UKRYCIU





Kolor biały i czarny w tej sali symbolizują strategie ukrywania się Żydów: na powierzchni i pod powierzchnią. Niektórzy Żydzi ukrywali swą tożsamość, posługując się fałszywymi dokumentami, a dzieci oddawali pod opiekę chrześcijańskich zakonów. Inni kryli się w lasach, bunkrach lub w domach Polaków: pod podłogą, na strychu, za ścianą. Część historii skończyła się szczęśliwie, inne tragicznie.

EINSATZGRUPPEN I POGROMY





W 1941 roku za armią niemiecką spychającą na wschód wojska ZSRR posuwały się szwadrony śmierci, Einsatzgruppen, masowo rozstrzeliwujące Żydów i komunistów. Zwróć uwagę na pnie drzew symbolizujące las w Ponarach pod Wilnem, gdzie rozstrzelano około stu tysięcy osób. W niektórych miejscach, np. Lwowie czy Jedwabnem, zachęcana przez Niemców ludność lokalna dopuszczała się pogromów na Żydach.

OBOZY ŚMIERCI





W styczniu 1942 r. prominentni niemieccy urzędnicy i wojskowi opracowali precyzyjny plan wymordowania jedenastu milionów europejskich Żydów. Zobacz dokumenty z zapisem tej zbrodniczej koncepcji i zdjęcia jej twórców. Na miejsce Zagłady wytypowano okupowaną Polskę. Niemcy zwozili Żydów pociągami z prawie całej Europy do obozów w Chełmnie, Bełżcu, Sobiborze, Treblince, Auschwitz-Birkenau i na Majdanku. Łącznie zgładzili sześć milionów Żydów – połowę stanowili Żydzi polscy.

Galeria 8.

POWOJNIE

Wojnę przeżyło niespełna 300 tys. polskich Żydów. Palącą kwestią był dla nich wybór między pozostaniem w kraju a wyjazdem. Wielu wyjechało, głównie do Palestyny, gdzie odegrali istotną rolę w tworzeniu państwa Izrael. Ci, którzy zostali w Polsce, angażowali się w odbudowę kraju i zniszczonego życia społeczności żydowskiej, a także w utrwalanie pamięci o ofiarach Zagłady. Niestety, po kampanii antysemickiej w 1968 roku większość pozostałych Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia kraju. Dopiero po 1989 roku następuje (choć na małą skalę) odrodzenie życia żydowskiego w Polsce. Żydzi wracają też do publicznej świadomości, czego dowodem są festiwale kultury żydowskiej, dialog żydowsko-chrześcijański, filmy i książki, studia judaistyczne i projekty artystyczne. Częścią tej opowieści jest również samo Muzeum POLIN.

UPAMIĘTNIANIE





W 1946 roku na ruinach getta stanął niewielki pomnik dedykowany żydowskim powstańcom. Dwa lata później, tuż obok, wzniesiono okazały Pomnik Bohaterów Getta. Dla polskich i zagranicznych Żydów z czasem stał się ikoną walki o wolność i godność.

ZOSTAĆ CZY WYJECHAĆ





Dylemat „zostać w Polsce czy emigrować” towarzyszył Żydom przez dwie powojenne dekady. W drugiej połowie lat czterdziestych Polskę opuściło około stu pięćdziesięciu tysięcy Żydów, którzy często nie mieli siły odbudowywać życia na gruzach lub uciekali przed przemocą. Wielu chciało budować państwo żydowskie w Palestynie. Inni zdecydowali się zostać, by odbudować Polskę i świat polskich Żydów

MARZEC 1968

Pokazane tu telewizory i „szczekaczki” rozsiewały w 1968 roku hałaśliwą antyżydowską propagandę. W odpowiedzi na bunt studentów władze komunistyczne rozpętały kampanię: Żydzi byli szkalowani, pozbawiani pracy, wyrzucani ze szkół. Do emigracji zmuszono około czternastu tysięcy osób, najczęściej z kręgów inteligenckich. Symbolem tamtych dni stał się Dworzec Gdański w Warszawie, skąd wielu Żydów wyjeżdżało za granice z biletem w jedną stronę.

ZNOWU W WOLNEJ POLSCE





Po upadku komunizmu w 1989 roku, życie żydowskie zaczęło się odradzać. Z multimedialnych prezentacji dowiesz się o poszukiwaniu żydowskiej tożsamości i odkrywaniu korzeni oraz działalności instytucji żydowskich. Historia Żydów polskich nie dobiegła końca - ona trwa nadal.