GALATA HANLARI

Bu sergi, Sadettin Fidan Koleksiyonu üzerinden 1850 ile 1950 yılları arasında, Galata limanında, modern ticaret hanlarının oluşum ve gelişimini ele almaktadır.

Hanlar, çeşitli zanaat ve ticaret sektörlerinin toplandığı, şehir ekonomisinin temellerini oluşturan örgütsel mekanlardı. 19. yüzyılda imparatorluğun dünya kapitalizmine eklemlenmesi ve uluslararası ticaretin yoğunlaşmasıyla birlikte modern ticaret hanları kurulur. Bu hanlar 1950’lere kadar etkin bir biçimde varlığını sürdürür.

Merkez Rıhtım Han ve Çinili Rıhtım Han (1930s/1930'lar)Sakıp Sabancı Museum

İstanbul’da Galata rıhtım bölgesine odaklanan bu sergi, bu bölgede faaliyet gösteren seçili hanlar üzerinden uluslararası ticaret ilişkilerini canlı bir şekilde ortaya koymayı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet Türkiye’sine yaşanan ekonomik, toplumsal ve kentsel dönüşümlerin bir portresini çizmeyi amaçlamaktadır.

İstanbul limanı (1880s/1880'ler)Sakıp Sabancı Museum

İstanbul limanı, 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’nın ve Akdeniz’in en büyük limanlarından biriydi. İstanbul’da uluslararası ticaret, Galata bölgesinde yoğunlaşmıştı. Galata, büyük bir transit ve ithalat limanıydı.

Çinili Rıhtım Han (1930s/1930'lar)Sakıp Sabancı Museum

Hanlar, Galata’da ekonomik hayatın merkezindeydi. Uluslararası ticaret şirketleri, faaliyetlerini bu hanlar üzerinden sürdürüyorlardı.

Galata rıhtım bölgesiSakıp Sabancı Museum

Rıhtım bölgesinde gemicilik, nakliyat ve ithalat işlerini yürüten şirketler ön plandaydı. Bu şirketlerin faaliyet gösterdiği hanlar, rıhtıma paralel iki caddede (Kemankeş Caddesi ve Mumhane Caddesi) ve beş ayrı sokakta (Gümrük Sokak, Karantina Sokak, Yemiş Sokak, Eski Şarap İskelesi Sokak ve Halil Paşa Sokak) toplanmıştı. 

1870’lerden itibaren Galata limanının güneybatı bölümünde, liman idaresi ile gümrük ve karantina idarelerinin bulunduğu bölgede çok sayıda han inşa edilir ve burada yoğun bir han dokusu oluşmaya başlar.

Rıhtımın güneybatı bölgesinde hanlarSakıp Sabancı Museum

Müller, Eftihidis & Cie'den Nürnberg'de J. B. Söllner'e gönderilen ticari mektubun zarfı (1924)Sakıp Sabancı Museum

İlk Modern Ticaret Hanları

Bu bölgenin en eski ve en merkezi hanlarından biri 1875 yılında Karantina Sokak'ta kurulan Küçük Millet Han'dır. Bu handa uluslararası ticaret ve komisyonculuk alanında faaliyet gösteren pek çok şirket vardı. Bu şirketlerden biri, kağıt ticareti yapan Müller, Eftihidis & Cie'ydi.

Küçük Millet Han, Balıklı Rum Hastanesi’ne gelir getirmek üzere kurulmuştu. Küçük Balıklı Han olarak da bilinir. Bazı hanlar, bu örnekte olduğu gibi bir kurum ya da topluluk tarafından yaptırılmıştı. Bazı hanlar da varlıklı tüccarlar, mülk sahipleri ya da şirketler tarafından kurulmuştu.

Ada Han (2022)Sakıp Sabancı Museum

İlk modern hanların inşa edildiği gümrük bölgesinde, Gümrük Sokak’ta bulunan Çeçeyan Han, Ada Han ve Maader Han bu bölgenin önemli hanları arasındaydı. Bu hanlar 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında iş hacmi açısından bölgenin en büyük hanlarındandı.

Alphonse Matcovich'den Berne'de Ticaret ve Sanayii Odası'na gönderilen mektubun zarfı (1928)Sakıp Sabancı Museum

Gümrük Sokak’ta uluslararası gümrük ve ticaret alanında iş yapan komisyoncular, tüccarlar ve sigortacılar ön plandaydı. Bu sokaktaki komisyonculara bir örnek Alphonse Matcovich’ti. Matcovich’in şirketi Çeçeyan Han’daydı.

1895 yılında Galata’da modern bir rıhtım inşa edilir. Daha önceleri tüccarlar yükleme boşaltma işlerini kendi depolarının önünden kendi olanaklarıyla yapmaktaydı. Yeni rıhtımın inşasıyla birlikte mallar çok daha geniş bir alanda sistematik bir biçimde yüklenip boşaltılmaya başlar. Rıhtım, büyük buharlı gemilerin kıyıya yanaşmasına da olanak sağlar.

Galata rıhtımı (1900s/1900'ler)Sakıp Sabancı Museum

Yeni rıhtımın açılmasından sonra 1910-1914 yıllarında denize paralel iki han yapılır: Merkez Rıhtım Han ve Çinili Rıhtım Han. Bu iki büyük han, Galata’da uluslararası ticaret ve gemiciliğin gelişiminde büyük pay sahibi olacak, aynı zamanda toplumsal ve kentsel açıdan da bölgede önemli değişiklikler yaratacaktır.

Merkez Rıhtım Han (1930s/1930'lar)Sakıp Sabancı Museum

Merkez Rıhtım Han, gemicilik faaliyetlerinin ön planda olduğu bölgede 1912-1914 yıllarında kurulur ve rıhtımın gelişiminde önemli bir rol oynar.

Rıhtımın kuzeydoğu bölgesinde hanlarSakıp Sabancı Museum

Hanlar Arası Hareketlilik

Çinili Rıhtım Han ve Merkez Rıhtım Han’ın kurulmasıyla birlikte hanlar arasında bir hiyerarşi oluşmaya başlar. Rıhtıma paralel bir konumda yer alan bu büyük hanlarda faaliyet göstermek, şirketler açısından önem kazanır. Daha önce başka hanlarda bulunan büyük şirketler bu tarihten sonra Çinili Rıhtım Han’a ya da Merkez Rıhtım Han’a geçer ya da birkaç handa birden faaliyet göstermeye başlar.

Foscolo, Mango & Co'dan Amsterdam'a gönderilen mektubun zarfı (1919)Sakıp Sabancı Museum

Çinili Rıhtım Han'a taşınan şirketlerden biri Foscolo, Mango & Co.‘dur (Foscolo, Mango ve Şürekası).  Gemicilik, sigorta acenteliği ve kömür ticareti başta olmak üzere pek çok alanda faaliyet gösteren Foscolo, Mango & Co., 1900'lerin başında Eski Şarap İskelesi Sokak'taki Arabian ve Couteaux Hanlardayken 1912'den sonra Çinili Rıhtım Han'a taşınır.  1919'dan sonra Hovaghimian Han'da da iş yapar.

Annuaire Oriental'de (Şark Ticaret Yıllıkları) Foscolo, Mango & Co. ilanı (1929)Sakıp Sabancı Museum

Merkez Rıhtım Han ve Çinili Rıhtım Han’da gemi işletmeciliği sektöründeki şirketler öne çıkmaktaydı. Lloyd Triestino bunlardan biriydi. Şirketin 1930’lu yıllarda Merkez Rıhtım Han’da temsilciliği vardı. 1836 yılında Austrian Lloyd olarak kurulan şirket, Akdeniz’deki en büyük gemicilik şirketlerindendi. Birinci Dünya Savaşı’nda sonra Trieste’nin İtalya’ya geçmesiyle birlikte Lloyd Triestino adını almış ve faaliyetlerine devam etmiştir.

Merkez Rıhtım Han ve Çinili Rıhtım Han, 1930s/1930'lar, Ait olduğu koleksiyon: Sakıp Sabancı Museum
,
İstanbul'daki Lloyd Triestino temsilciliğinden Trieste'deki merkeze gönderilen mektubun zarfı, 1930s/1930'lar, Ait olduğu koleksiyon: Sakıp Sabancı Museum
Daha az gösterDaha fazla bilgi

Dabcovich & Co'dan Istanbul'da A. Parma'ya gönderilen ticari mektup (1927)Sakıp Sabancı Museum

Rıhtım bölgesinde yer alan büyük gemicilik acentalarından biri Dabcovich & Co.’ydu (Dabcovich ve Şürekası). 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren pek çok farklı handa çalışmış olan Dabcovich & Co., 1920’li yıllarda Lloyd Han’daydı.

G. Antonio & Sons'dan Amsterdam'da Hollanda Doğu Ticaret Şirketi'ne gönderilen ticari kartpostal (1903)Sakıp Sabancı Museum

Rıhtım bölgesindeki hanlarda, gemicilik sektörünün bileşenleri olan gemi donatanları (ship chandlers), taşımacılar ve sigorta şirketlerinin temsilcileri de yer alıyordu.

Gemi donatanları, Galata limanına gelen gemilerin her türlü malzeme ihtiyacını karşılardı. Bu alandaki şirketlerden biri olan G. Antonio & Sons (G. Antonio ve Oğulları) Mumhane Caddesi, Gümüş Han’daydı.

Hanlar ve Uluslararası Ticaret: Hammadde

Galata rıhtım hanlarındaki ana ticaret alanlarından biri hammadde ticaretiydi. Rıhtım şirketlerinin ithal ettiği en önemli hammaddelerden biri kömürdü. Britanya’dan getirilen kömürün bir kısmı Galata'daki gemilerin yakıt ihtiyacını karşılar, bir kısmı Rusya’ya aktarılırdı.

Liverpool'da Papayanni & Co.'dan Doros Brothers'a gönderilen ticari mektubun zarfı (1906)Sakıp Sabancı Museum

Gemicilik şirketlerinin pek çoğu aynı zamanda kömür ticareti yapardı. Doros Brothers (Doros Kardeşler) bunlardan biriydi. Doros Brothers 19. yüzyılın sonlarında Halil Paşa Han’da (1909’da yerine Ömer Abed Han yapılacaktır), daha sonra Çinili Rıhtım Han’daydı.

A. E. Hadji Vassiliou & Cie'den Zürih'te G. Wegmann'a gönderilen ticari mektubun zarfı (1912)Sakıp Sabancı Museum

Hanlar ve Uluslararası Ticaret: Gıda

Galata rıhtım hanlarındaki ana ticaret alanlarından bir diğeri temel gıda maddeleri ticaretiydi. Bu alanda en önemli ürün tahıldı. Rusya limanlarından getirilen tahıl, Galata üzerinden Batı Akdeniz limanlarına taşınırdı. Tahıl ticareti yapan şirketlerin pek çoğu Ömer Abed Han’da toplanmıştı.

Hanlar ve Uluslararası Ticaret: Tüketim Malları

Galata rıhtım bölgesinde hammadde ve temel gıda maddeleri ticaretinin yanı sıra en büyük ticaret sektörü tüketim malları ithalatıydı. Rıhtım hanlarındaki şirketler, giyimden kırtasiyeye pek çok farklı ürün ithal ederdi.

Cevdet ve Şevket Nuri'den Hanover'de C. Fleck'e gönderilen ticari mektubun zarfı (1914)Sakıp Sabancı Museum

Tüketim malı ticareti yapan şirketlerden biri olan ve Ömer Abed Han’da faaliyet gösteren Djevdet Noury & Chevket Noury Frères’in (Cevdet Nuri ve Şevket Nuri Kardeşler) ithal ettiği ürünler arasında fötr şapka vardı.

Armand Rabinovitch'den Thüringen'de Export-Markt'a gönderilen ticari mektubun zarfı (1927)Sakıp Sabancı Museum

Hanlar ve Uluslararası Ticaret: Alet ve Makine

Galata rıhtım bölgesinde tüketim mallarının yanı sıra ev ve işyerleri için küçük alet ve makine ithalatı yapılıyordu. İthal edilen mallar arasında daktilo, dikiş ve kahve makineleri vardı. Bu sektörde yer alan komisyoncu ve temsilcilerden biri, Eski Şarap İskelesi Sokak’ta Couteaux Han'da faaliyet gösteren Armand Rabinovitch'ti. Rabinovitch'in ithal ettiği aletler arasında kahve değirmeni vardı.

Armand Rabinovitch'den Thüringen'de Export-Markt'a gönderilen ticari mektubun zarfı, 1927, Ait olduğu koleksiyon: Sakıp Sabancı Museum
Daha az gösterDaha fazla bilgi

Çinili Rıhtım Han önünde rıhtımSakıp Sabancı Museum

Bu fotoğrafta, Çinili Rıhtım Han önünde rıhtıma yanaşmış gemilerden mal yüklenip boşaltılıyor. Çinili Rıhtım Han’ın arkasında Kemankeş Caddesi’nde yer alan büyük hanlardan biri olan Hüdavendigar Han da görülmekte. Hanın dış duvarında ise Naumann dikiş makinelerinin ilanı var.

L. Bornstein & Co'dan Münih'te R. Rosenheck'e gönderilen mektubun zarfı (1915)Sakıp Sabancı Museum

Naumann makineleri 1911-1927 yıllarında Hüdavendigar Han’da bulunan L. Bornstein & Co. (L. Bornstein ve Şürekası) tarafından ithal ediliyordu.

Uluslararası Ticaret Bağlantıları

Galata’daki şirketler Britanya, Almanya, Fransa, İsviçre, Avusturya-Macaristan, İtalya gibi Avrupa ülkelerindeki şirketler ile ticaret yapıyorlardı. 1880’lerden itibaren Almanya ve Avusturya-Macaristan bu alanda öne geçer. Galata’daki pek çok şirket Alman ve Avusturya-Macaristan şirketlerinin temsilciliklerini almaya ya da bu ülkeler ile ticaret yapmaya başlar. Bu durum Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam eder.

Eskenasy & Levy 'den Söflingen'de H. Glaeser'e gönderilen ticari kartpostal (1908)Sakıp Sabancı Museum

Almanya ile olan ilişkilere bir örnek, Ada Han’da Eskenasy & Levy’ye ait şirketin nakliyat ve komisyonculuk alanındaki faaliyetleriydi.

Dönemsel Farklılıklar

Mütareke döneminde (1918-1923) Almanya ve Avusturya'nın dış ticaretteki payı azalır, Galata ticaret şirketleri Britanya ve Fransa’daki şirketlere yönelirler.

Boleslas Czarkowski'den Périgueux-Dordogne'da B. Laforest'a gönderilen ticari mektubun zarfı (1919)Sakıp Sabancı Museum

Mumhane Caddesi‘nde Yaldız Han‘da ve Nomiko Han‘da faaliyet gösteren, mutfak ve tuvalet malzemeleri ithalatçısı Boleslas Czarkowski bu dönemde Fransa ile ticaret yapan tüccarlardan biridir.

Dönemsel Geçişler

1923’te Cumhuriyet kurulduktan sonra, özellikle 1930’lu yıllarda devletçi ve korumacı bir ekonomik düzen hakim olurken uluslararası ithalat hacmi azalır. Fakat Galata hanları bu yeni düzen içinde de yeni koşullara bağlı olarak uluslararası ticareti sürdürür. Bu dönemde en önemli ticaret ortağı yine Almanya'dır.

G. S. Papazoglou’ndan Wuppertal’da Pet. Rübel Jr.‘a gönderilen ticari kartpostal (1933)Sakıp Sabancı Museum

Yeni Küçük Han’daki ithalatçılardan Georges S. Papazoglou, 1933 yılında Almanya’ya yazdığı mektupta Türkiye’de kenevir ve ipek üzerinde ithalat yasağı olduğundan söz ediyor ve Almanya’daki şirketten sadece hasır şapka göndermesini istiyor.

İskandinav Yakındoğu Temsilciliği'nden Carl Bock & Co'ya gönderilen ticari mektubun zarfı (1948)Sakıp Sabancı Museum

Erken Cumhuriyet Dönemi Hanları

Erken Cumhuriyet döneminde faaliyet gösteren hanlar Osmanlı döneminde kurulmuş olan hanlardır. Kemankeş Caddesi’nde yer alan Tahir Han (1935), erken Cumhuriyet döneminde yapılan az sayıdaki handan biridir.

Ercüment Siyavuşoğlu ve Ortağı'ndan ABD'de New Jersey'e gönderilen ticari mektubun zarfı (1943)Sakıp Sabancı Museum

İkinci Dünya Savaşı ve Bir Devrin Sonu

İkinci Dünya Savaşı'nda (1939-1945) ABD, Galata'daki şirketler için önemli bir ticaret ortağı olur. Özellikle 1944-45 yıllarında yapılan yazışmaların çoğu ABD'deki şirketlerledir. Artık yeni bir dünya düzeni ortaya çıkmakta ve Türkiye ekonomik, toplumsal ve kentsel açıdan farklı bir döneme girmektedir. 

Sadettin Fidan Koleksiyonu

Sadettin Fidan Koleksiyonu, 1850 ile 1950 yılları arasında İstanbul hanları ile ilgili binlerce özgün belgeden oluşmaktadır. Koleksiyoner Sadettin Fidan’ın bir araya getirdiği bu koleksiyon, çok çeşitli hanlarda faaliyet göstermiş olan şirketlere ait mektup, zarf, mühür ve kartpostalları içermektedir. Koleksiyon, başta İstanbul olmak üzere Akdeniz’de ekonomi, toplum, kültür ve kent tarihi için eşsiz bir kaynak niteliğindedir.

Couteaux Han'da ticari temsilci G. M. Coumaki'nin mührü (1927)Sakıp Sabancı Museum

Koleksiyondan Bir Seçki

Merkez Rıhtım Han'da kömür tüccarı Şakir Cemal Sarıca'dan Ereğli'ye gönderilen memorandum (1914)Sakıp Sabancı Museum

Ada Han'da tuğla tüccarı Alcibiade Nikis'den Budapeşte'ye gönderilen mektubun zarfı (1915)Sakıp Sabancı Museum

Reşadiye mürekkep fabrikasından İtalyan Kütüphanesi'ne gönderilen fatura (1910)Sakıp Sabancı Museum

Çeçeyan Han'da Lagopoulo, Fettel & Co'dan Fransa'ya gönderilen ticari kartpostal (1913)Sakıp Sabancı Museum

Gemicilik acentası Dabcovich & Co'dan Londra'ya gönderilen ticari mektubun zarfı (1963)Sakıp Sabancı Museum

Hazırlayanlar: Hikaye


Hazırlayanlar: Ayşe Ozil - Sadettin Fidan

Danışman: Tülay Artan

Dijital Uyarlama: Osman Serhat Karaman

Harita Çizimleri: Emine Sandal

Bu sergi, Tübitak 120K114 numaralı 1002 araştırma projesi tarafından desteklenmiştir.

Katkıda bulunanlar: Tüm medya
Bazı durumlarda öne çıkan hikaye bağımsız üçüncü taraflarca yaratılmış olabilir ve aşağıda listelenmiş olan içeriği sağlayan kurumların görüşlerini her zaman temsil etmeyebilirler.
Google uygulamaları