De winter volgens Bruegel

INLEIDING

De natuur neemt in het werk van Pieter Bruegel de Oude een bijzondere plaats in.
De schilder probeert van elk seizoen de allerkleinste details weer te geven, alsof hij wil illustreren hoe de tijd voorbijgaat.

De winter komt zo vaak voor in Bruegels composities dat de meester ook wel de vader wordt genoemd van een schildertraditie die een eeuw later erg populair zou worden in de Lage Landen: de winterlandschappen.

HOOFDSTUK 1. Metafoor van de tijd die voorbijgaat

Dankzij zijn grote technische virtuositeit slaagt de Vlaamse meester er in zijn Winterlandschap in alle subtiele kenmerken en nuances van een sneeuwlandschap weer te geven...

het bevroren water, ideaal voor ijspret...

maar ook de prachtige winterlucht.

Het meest kenmerkend voor de originaliteit van de meester zijn de harmonieuze kleuren. Door gebruik te maken van gele tinten slaagt Bruegel er perfect in de gouden gloed van het koude winterlicht weer te geven.

Door de vele witnuances uit Bruegels palet is dit bijna een monochroom werk te noemen.

Philippe Roberts-Jones, voormalig hoofdconservator van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, zag in het schilderij zelfs een voortijdig impressionistisch werk.

‘Bruegel levert het bewijs van zijn vernieuwende geest in een geheel nieuwe stijl : het begrip van de wereld door middel van datgene wat deze wereld juist zichtbaar maakt, het licht. Zo zijn de eerste genen ontstaan van wat later het impressionisme zou worden genoemd.’

De bewonderaars van Bruegel beseften dat het een prachtwerk was, en de kunstmarkt ook, want er werden talrijke kopieën van gemaakt. Van deze kopieën bestaan er vandaag nog maar liefst 140. Het is dan ook het populairste werk van Bruegel de Oude!

Veel van die kopieën zijn van de hand van Pieter Brueghel de Jonge, die er zich op toelegde de meest succesvolle werken van zijn vader uiterst nauwkeurig na te schilderen. Alleen hij zou al een vijftigtal kopieën hebben gemaakt.

HOOFDSTUK 2. Ontelbare anekdotische details

Deze wintertaferelen gaan dikwijls gepaard met een massa pittoreske en anekdotische details die door Bruegel met veel tederheid en humor worden geschilderd.
In plaats van binnen te blijven en zich te vervelen, trotseren de 16e-eeuwse inwoners van de Zuidelijke Nederlanden de kou en gaan massaal naar buiten om van de winterpret te genieten.
In dit Winterlandschap dat schuilgaat onder de sneeuw, schaatsen de dorpelingen er vrolijk op los.

Door het barre weer vriezen de boten vast in het ijs maar wordt het schaatsen de lievelingssport van de Brabanders.

In dit Winterlandschap zien we schaatsers twee aan twee over het ijs schuiven.

Anderen zijn aan het ijskolven met stokken en een schijf, een sport die veel weg heeft van ons hedendaagse ijshockey.

Vlakbij spelen kinderen op het ijs met een tol.

De daken van de huizen rond de ijsvlakte gaan schuil onder een dik pak sneeuw.

Middenin het dorp kijkt de kerktoren uit over het tafereel. Volgens sommigen is dit het kerkje van Sint-Anna-Pede in het Pajottenland, ten zuidoosten van Brussel. Op dat moment woont Bruegel net twee jaar in Brussel. Hij verkent de heuvelachtige omstreken en vindt het heerlijk om deel te nemen aan dorpsfeesten die hij in menig schilderij afbeeldt.

HOOFDSTUK 3. De verborgen betekenissen van Bruegels Winterlandschap

Op de voorgrond kijken twee zwarte kraaien, die net zo groot zijn als de dorpelingen op het ijs, vanaf de takken neer op het schouwspel beneden.

Zij vormen de overgang tussen de schaatsers en het tafereel dat de rechterkant van het schilderij in beslag neemt.

Hier zien we vogels graankorrels oppikken, zonder zich iets aan te trekken van de houten val die boven hun kop hangt.

In de strenge Brabantse winter zijn zelfs de kleinste vogelsoorten een aantrekkelijke prooi.

De houten plank steunt op een tak waaraan een touw is vastgemaakt dat tot het venster van een naastgelegen huis reikt. Zodra iemand vanuit het huis aan dit touw trekt, valt de plank neer op de nietsvermoedende vogels die zo in de val komen te zitten.

Op deze manier geeft Bruegel een verborgen betekenis aan zijn werk, een soort waarschuwing voor de gevaren van zorgeloosheid en menselijke verleidingen.

De metafoor ‘hoogmoed komt voor de val’ wordt aan de onderrand van het schilderij nog eens herhaald. De al even zorgeloze dorpelingen schaatsen namelijk gevaarlijk dicht in de buurt van het gat in het ijs zonder zich bewust te zijn van het gevaar dat op de loer ligt.

Het ijs zelf, waarin de lucht in een okergele gloed wordt weerkaatst, staat symbool voor de riskante onzekerheid van ons bestaan.

Ondanks de wintervreugde verbergt Bruegel hier dus een moraliserende boodschap: net als het ijs is ook ons leven gevaarlijk en onzeker. Het risico om te vallen, blessures op te lopen of nog erger, is nooit ver weg.

Zoals zoveel wintertaferelen van Bruegel is ook dit Winterlandschap met schaatsers en vogelknip bijzonder vernieuwend. In de decennia daarna zullen deze besneeuwde taferelen tot een ware schildertraditie leiden, waarvan Hendrick Avercamp (geboren te Amsterdam in 1585) een van de grootste vertegenwoordigers wordt.
De winterlandschappen van Bruegel de Oude zijn dus lang geen zuiver beschrijvende werken: zij verbergen dikwijls een verborgen betekenis. Naast het feit dat ze meerdere interpretatiemogelijkheden bieden, zijn het in de eerste plaats ongelooflijk levendige schilderijen die de zeden en gewoonten van het 16e-eeuwse Brabant illustreren.