Dấu ấn một vương triều

Triều Nguyễn là triều đại cuối cùng trong lịch sử quân chủ chuyên chế của Việt Nam, tồn tại trong 143 năm (1802 - 1945) với 13 đời vua. Nhà Nguyễn được thành lập khi vua Gia Long (Nguyễn Ánh) lên ngôi năm 1802, kết thúc bằng sự thoái vị của Hoàng đế Bảo Đại năm 1945.

Lầu Ngũ phụng là phần lầu đặt ở phía trên đài - cổng. Ngoài phần thân đài, lầu còn được tôn cao bởi một hệ thống nền cao 1,15 m cũng chạy suốt thân đài hình chữ U.

Kinh thành Huế là công trình kiến trúc đặc sắc của vương triều nhà Nguyễn, bắt đầu xây dựng vào năm 1804 vào đời vua Gia Long. Kinh thành là công trình có quy mô và đồ sộ nhất trong lịch sử Việt Nam thời cận đại, được xây dựng và hoàn thiện ròng rã trong 29 năm. Đến năm 1833 vào đời vua Minh Mạng, Kinh Thành mới hoàn chỉnh toàn bộ hệ thống cung điện với khoảng 147 công trình. Kinh Thành có mặt bằng gần vuông, mỗi bề khoảng 600 mét, với chu vi gần 10km, cao 6,6m, dày 21m, xung quanh có các hào và pháo đài bảo vệ.

Ngọ Môn có bình diện hình chữ U vuông góc, đáy dài 57,77 m, cạnh bên dài 27,6 m. Đài được xây bằng gạch đá kết hợp với các thanh dầm chịu lực bằng đồng thau. Đài cao gần 5 m, diện tích chiếm đất hơn 1560 m² (kể cả phần trong lòng chữ U). Thân đài trổ 5 lối đi. Lối chính giữa là Ngọ Môn, chỉ dành cho vua đi. Hai lối bên là Tả Giáp Môn và Hữu Giáp Môn, dành cho quan văn, võ theo cùng trong đoàn Ngự đạo. Hai lối đi bên ngoài cùng nằm ở hai cánh chữ U là Tả Dịch Môn và Hữu Dịch Môn, dành cho binh lính và voi ngựa theo hầu. Hai cổng vòm nhỏ bên hông dành cho dân thường và các đối tượng khác.

Kinh Thành Huế có 13 cửa: Thể Nhân Môn (Cửa Ngăn), Cửa Quảng Đức (Cửa Sập),Chánh Nam Môn (Cửa Nhà Đồ), Đông Nam Môn (Cửa Thượng Tứ), Tây Nam Môn (Cửa Hữu), Chánh Tây Môn, Chánh Đông Môn (Cửa Đông Ba), Tây Bắc Môn (Cửa An Hoà), Đông Bắc Môn (Cửa kẻ Trài), Chánh Bắc Môn (Cửa Hậu), Trấn Bình Môn, Tây Thành Thuỷ Quan, Đông Thành Thuỷ Quan.

Thể Nhân Môn có tên thường gọi là cửa Ngăn, nằm phía Nam, bên trái Kỳ Đài của Kinh Thành, lưu thông một chiều từ đường 23/8 ra đường Lê Duẩn. Phần vòm cửa được xây dựng năm 1809 dưới thời vua Gia Long, vọng lâu bên trên được xây dựng vào năm 1829 dưới thời vua Minh Mạng. Lúc đầu có tên là Thể Nguyên, sau khi xây vọng lâu thì cải thành Thể Nhân.

Điện Thái Hoà có diện tích mặt bằng 1.360 m2. Nền điện cao hơn tầng sân chầu Đại Triều Nghi thứ nhất 1 m và cao hơn mặt đất 2,35 m. Cũng như hầu hết cung điện hoàng gia nhà Nguyễn, điện Thái Hoà được xây theo lối “trùng thiềm điệp ốc” (kiểu kiến trúc truyền thống nhà kép hai mái trên một nền).

Mái Điện Thái Hoà lợp ngói ống hoàng lưu ly, phía trên có trang trí long chầu nguyệt

Mái điện chia làm ba tầng chồng lên nhau theo thứ tự từ cao xuống thấp, được lợp ngói hoàng lưu ly màu vàng, trên mái được đắp nổi 9 con rồng ở các tư thế khác nhau.

Sân Đại Triều Nghi khoảng sân rộng trước Điện Thái Hòa nơi các quan đứng chầu trong các buổi đại thiết triều của triều đình nhà Nguyễn.

Sân Đại Triều Nghi không có quá nhiều giá trị kiến trúc. Tuy nhiên, xét về vai trò lịch sử, nơi đây đã chứng kiến sự thịnh vượng và suy tàn của 13 vị hoàng đế triều Nguyễn. Ngày nay, sân Đại Triều Nghi trở thành sân khấu ngoài trời để biểu diễn Nhã Nhạc, cũng là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa của Thành cổ Huế.

Sân Đại Triều Nghi lát đá Thanh (đá ở Thanh Hóa), chia làm 2 cấp. Trên dành cho quan văn, quan võ, ấn phẩm từ hàng Tam phẩm trở lên Chánh nhất phẩm. Cấp dưới dành cho những quan còn lại. Hai bên sân có hai hàng trụ đá đề rõ phẩm trật quy định vị trí cho các quan theo thứ tự gọi là Phẩm Sơn.

Diện tích mặt bằng ngôi điện là 1.360 m2. Nền điện cao hơn tầng sân chầu thứ nhất 1 mét và cao hơn mặt đất 2,35 mét. Ngôi nhà chính ở phía sau là chính điện (hay chính doanh) có 5 gian hai chái, ngôi nhà phía trước gọi là tiền điện (hay tiền doanh) có bảy gian hai chái. Hai nhà trước và sau được nối lại với nhau bằng một mái thừa lưu hay còn gọi là mái vỏ cua.

Hệ thống điện được chống đỡ bằng 80 cột gỗ lim sơn thếp và trang trí hình rồng vờn mây - một biểu tượng về sự gặp gỡ giữa hoàng đế và quần thần.

Giữa hai tầng mái trên là dải cổ diêm chạy quanh bốn mặt của tòa nhà. Dải cổ diêm được phân khoảng ra thành từng ô hộc để trang trí hình vẽ và thơ văn (197 bài thơ) trên những tấm pháp lam theo lối nhất thi nhất họa.

Trang trí "nhất thi, nhất hoạ" với rất nhiều thơ chữ Hán và các ô họa chạm khắc theo các đề tài bát bửu, tứ thời… trở thành một lề lối phép tắc quy chuẩn của kinh thành triều đình nhà Nguyễn.

Hệ thống vì kèo nóc nhà sau tương đối đơn giản, chỉ làm theo kiểu "vì kèo cánh ác", nhưng hệ thống vì kèo nóc nhà trước thì thuộc loại vì kèo "chồng rường - giả thủ" được cấu trúc tinh xảo.

Hiển Lâm Các được thiết kế bằng gỗ cao tầng, lát gạch Bát Tràng. Tường ngoài được xây bó bằng gạch vồ, sử dụng các mảnh sành đắp nổi để trang trí.

Công trình này được xây dựng rất chắc chắn và vững chãi nhờ vào hệ thống 24 cột gỗ lớn. Ngoại trừ tường bao và nền, đây là công trình được làm hoàn toàn bằng gỗ, với tất cả 12 mái, 4 cột gỗ lớn làm trụ chính chạy suốt chiều cao của công trình.

Kiến trúc của Hiển Lâm các được chia làm 3 phần rõ rệt, gồm 3 tầng, với những bản điêu khắc đạt đến trình độ tinh xảo.

Các cột, kèo của tầng một đều là các bản điêu khắc có in hình rồng, hoa, lá có giá trị rất cao về mặt kiến trúc. Các hệ thống kèo, liên ba, đố bản ở tầng này đều chạm nổi các mô típ hình rồng cách điệu hoá thành dây leo lá cuốn.

Cung có chiều dài 126,4m và chiều rộng 138,5m. Các công trình trong cung gồm có Diên Thọ chính điện, Thọ Ninh Điện, Tịnh Minh Lâu, Khương Ninh Các, và Trường Du Tạ.

Đầu năm 1803, vua Gia Long khởi công xây dựng cung điện với tên gọi ban đầu là Cung Trường Thọ làm nơi sinh sống riêng cho mẹ ông, Thái hậu Ý Tĩnh Khang. Hệ thống cung điện đã được sửa chữa, xây dựng, đại tu nhiều lần qua các đời vua nhà Nguyễn sau đó như Minh Mạng, Tự Đức, Thành Thái… Đến thời vua Khải Định (1916-1925), cung điện được đổi tên thành Cung Diên Thọ và giữ nguyên cho đến ngày nay.

Tịnh Minh Lâu được xây vào năm 1927 đời vua Bảo Đại, trên nền của Thông Minh đường - một trong số nhiều nhà hát tuồng được triều Nguyễn dựng trong Đại Nội.

Tạ Trường Du, xây dựng năm 1849 là công trình bằng gỗ đặt trên một cái hồ hình chữ nhật, diện tích 530 m2. Đây là toà thủy tạ được dùng làm nơi hóng mát, tiêu giao cho các bà thái hậu.

Ý Tĩnh Khang hoàng hậu Nguyễn Thị Hoàn (mẹ vua Gia Long) là chủ nhân đầu tiên và Từ Cung Đoan Huy hoàng thái hậu (thân mẫu vua Bảo Đại) là chủ nhân cuối cùng của Cung Diên Thọ.

Quần thể kiến trúc của Kinh thành Huế đại diện cho quyền lực của triều đại nhà Nguyễn vẫn sừng sững trước sự biến động của dòng lịch sử.