Andrzej Bobkowski

9.06.1940 

„Upał straszliwy. Po obiedzie poszliśmy do Bagatelle. Słońce, kwitną tysiące róż. Gdzieś z bardzo daleka dolatywały grzmoty. Może artyleria, może bombardowanie. Stanąłem przy jednym z krzaków i wsłuchiwałem się w te dalekie odgłosy. Jakiś huk zabrzmiał głośniej niż inne i w tym momencie rozkwitła, biała róża osypała się cicho na ziemię.

Miałem uczucie, że stojąc przy tym krzaku róż, w pustym, prześlicznym ogrodzie, żegnam się bezpowrotnie ze wszystkim: z tą Francją, która była jak sen i pryska jak sen; z całą młodością – może z całą epoką. W upalnym powietrzu róże pachniały i jakiś odległy, kobiecy głos uspokajał płaczące dziecko: Ne pleure donc pas, voyons…”

To jeden z pierwszych wpisów dziennika 26-letniego wówczas polskiego pisarza Andrzeja Bobkowskiego, który spędził okres wojny we Francji, stając się świadkiem jej upadku. Klęska Francji, tak jak wcześniejsza przegrana Polski i jej podział pomiędzy imperia Hitlera i Stalina, zmuszały do dokonania trudnych wyborów życiowych i intelektualnych.

Andrzej Bobkowski urodził się 27 października 1913 roku w Wiener Neustadt w Austro-Węgrzech, w czasie gdy Polski nie było na mapie Europy.

Po 1918 roku w II Rzeczypospolitej jego ojciec był wysokim oficerem Wojska Polskiego, co wiązało się z częstymi przeprowadzkami całej rodziny. Rodzice starali się zapewnić jedynakowi staranne wykształcenie, wysyłając go za granicę na naukę języków i posyłając na lekcje fortepianu. Jednak zmiany miejsca zamieszkania w połączeniu z niepokornym duchem Andrzeja nie wpływały korzystnie na przebieg edukacji, jakiego oczekiwano po młodzieńcu z polskiej rodziny inteligenckiej tworzącej elitę II Rzeczypospolitej.

Jeszcze w Krakowie w międzyszkolnym teatrze poznał Barbarę Birtus.

Codzienne spacery zakochanych przerwał wyjazd Bobkowskiego na studia do Warszawy. 

Kiedy Andrzej wrócił po studiach do Krakowa, w grudniu 1938 r. wzięli z Barbarą cichy ślub. Parę miesięcy później opuścili Polskę, by zacząć życie na własny rachunek.

Młode małżeństwo wyprowadziło się do Paryża. 

Ucieczka przed nieszczęściami nie powiodła się. Wiosną 1940 roku Niemcy napadły na Francję. 

W tym czasie Andrzej pracował w paryskiej fabryce broni.

Bobkowski był zmuszony, wraz z całą załogą fabryki, ewakuować się na południe Francji. 

Kiedy wreszcie mógł wrócić do żony w Paryżu, znaczną część drogi pokonał na rowerze. Dla zapalonego cyklisty, jakim był Bobkowski od wczesnej młodości, podróż rowerem przez Francję stała się niezwykłą przygodą. Wojenna wyprawa do Carcassone, a potem powrót przez Niceę do Paryża stały się silną inspiracją dla rozpoczętego już wcześniej dziennika. 

Bobkowski spisywał doświadczenia, rozmowy, refleksje, chwytał ulotne obrazy świata i portretował ludzi i drobne zdarzenia. Bogate odniesienia literackie i żywe refleksje dotyczące sytuacji politycznej uczyniły z dziennika Bobkowskiego dzieło literackie, a zarazem przekonujący dokument historyczny.

W dziennikach Bobkowskiego opis drogi, smakowanie wolności i intensywne obcowanie z przyrodą są skontrastowane z obrazami, w których odbijał się wojenny dramat Francji.

16.06.1940



„Przed jakimś bistrem stał tłum ludzi i z wewnątrz dolatywały dźwięki radia. Marsylianka. Podeszliśmy. Zacząłem pytać, o co chodzi. Zobaczyłem zapłakane twarze kobiet i posępne mężczyzn. W końcu jakiś młody robotnik powiedział mi tonem obojętnym: «Francja prosi Hitlera o zawieszenie broni». Marsylianka kończyła się i jeszcze raz powtarzała się druga część. Mimo woli powtarzałem w myślach słowa formez vos bataillons – marchons, marchons, a równocześnie uświadomiłem sobie śmieszność tych słów w zestawieniu z sytuacją. Francja prosi o pokój. Miałem ochotę płakać, a uśmiechałem się ironicznie, szepcząc zamiast marchons – fuyons. Złapałem Roberta za rękaw i powiedziałem. «Zażądali pokoju – koniec». Obok nas przechodziły zapłakane kobiety, a ulicami pędziły samochody wypełnione obszarpanym wojskiem”.

11.09.1940



„Jesteśmy na górze i roztacza się stąd szeroki widok. Tadzio zauważył to samo, co ja i pieni  się: «No, popatrzże się na ten szmelc – wskazuje na lodzie podwodne i na okręty – widzisz jak się poustawiali? Na co oni czekają? Na opakowanie. Żeby Niemcom w zębach przynieść. Tu się ucz, że Westerplatte i Warszawa to dobre, ale do fotografii. A oni raz flaczek, raz ziemniaczek, raz kuperek z kaczki... Szkoda każdego słowa»”.

Dziennik był systematycznie kontynuowany przez Bobkowskiego przez cały okres okupacji. Niczym impresjonistyczny malarz Bobkowski nakreślił obraz tych lat, łącząc całe bogactwo życia z trudami codziennych zmagań w walce o przetrwanie, zarówno to fizyczne, w biedzie, jak i psychiczne w świecie, w którym naruszone zostały same korzenie człowieczeństwa, podwaliny kultury.

W „Szkicach” krytyczne uwagi o polityce nakładają się na opisy prostych radości życia, jak jedzenie winogron zrywanych w słońcu. Bobkowski nie stronił też od refleksji na temat Francji, Polski i Europy. Przede wszystkim jednak mamy tu do czynienia z zapisem  zachwytów i rozczarowań światem i ludźmi człowieka, który ponad wszystko cenił sobie – wręcz zwierzęcą – wolność, a który jednak nie przestał być ani na chwilę Polakiem i Europejczykiem, głęboko zanurzonym w kulturze francuskiej, choć tak bardzo chciał się od tego uwolnić. 

Na kartach dziennika Bobkowski boryka się z polskością. Polska kultura XIX wieku promowała ideał poświęcenia prywatności i osobistego szczęścia dla dobra narodu. Bobkowski chciał uwolnić się od „Polski, która usiadła nam na mózgu i paraliżuje myślenie. Zamiast być «homo sapiens» należymy do rasy «homo polacus», do rasy ogłupionej ojczyzną, do kretynów chorobliwego patriotyzmu i nacjonalizmu”.

Pisarz nigdy nie pozostał obojętny wobec Ojczyzny. Sprzeczne uczucia irytacji i jednocześnie dumy z polskości można wyczytać w tych fragmentach, gdzie Bobkowski chwyta różnicę pomiędzy postawą Polaków i Francuzów wobec niemieckiej agresji.

12.09.1940 

„Jedynie kobiety francuskie mają odwagę powiedzieć czasem na głos, że «nasi uciekali i nie chcieli się bić», a jak się powie Polonais, to patrzą od razu jak na bohatera. «Wy biliście się – Varsovie ne voulait pas se rendre, ale wy byliście słabi. Mais la France... c'est honteux!»”.

Kiedy w Warszawie trwało Powstanie, a Paryż był już miastem uwolnionym od niemieckiej okupacji, pisał w „Szkicach”: 



25.08.1944

„(…) A potem wielka bezbrzeżna radość ustępuje smutkowi. Koło mnie zatrzymuje się kolumna ambulansów. (…) Opieram się o jeden z tych ambulansów i patrzę, jak jada przez most coraz to nowe ciężarówki i czołgi. Zaczynam nagle płakać, prawie łkać półgłosem. Dziewczyna siedząca za kierownica ambulansu patrzy na mnie i pyta nagle po angielsku, dlaczego płaczę. – Jestem Polakiem i myślę o Warszawie – odpowiadam cicho. – Oni tu mogą być szczęśliwi, nam jeszcze nie wolno”.

Jednym z najważniejszych tematów Bobkowskiego jest konfrontacja z systemami i ideologiami totalitarnymi. Dziennik Bobkowskiego to wołanie o prawo do wolności jednostki przeciwko systemom zniewolenia XX wieku.

„Człowiek ta odwieczna niespodzianka, nie da się ująć w system. Jeśli ktoś zapytałby mnie, w jaki ustrój ideologię lub system wierzę, byłbym w kłopocie. Nie wierzę w żaden ustrój, wszystkie ideologie mam gdzieś i systemami w odniesieniu do człowieka pogardzam. Byłbym raczej skłonny odpowiedzieć, że wierzę w każdy ustrój, ideologię czy system, w którym naprawdę mowa o człowieku. Pozwolić człowiekowi ŻYĆ – oto jedyny system i ideologia. Pozwolić żyć a nie KAZAĆ żyć, zostawić mu wybór celu jego życia, a nie narzucać mu go z góry”.

Szkice piórkiem 

W 1945 roku, kiedy narody Europy świętowały wyzwolenie, Polacy zmuszeni byli do dokonywania trudnych wyborów. W wyniku konferencji jałtańskiej Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów. W Warszawie powstał kontrolowany przez komunistów Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. 

Powrót do „wyzwolonej” Polski w najlepszym razie oznaczał zgodę na upokorzenia, znoszenie wszechwładzy komunistycznej partii, terror Urzędu Bezpieczeństwa, oraz – co dla pisarza byłoby nie do zaakceptowania – podporządkowanie cenzurze. Adrzej Bobkowski – bezkompromisowo chcąc pozostać wolnym, zdecydował się pozostać na emigracji.

W Paryżu Bobkowski związał się ze środowiskiem utworzonego przez Jerzego Giedroycia Instytutu Literackiego. Zaczął publikować w kwartalniku, a potem miesięczniku „Kultura”, na którego łamach publikowała cała plejada najwybitniejszych pisarzy emigracyjnych, łącznie z Gustawem Herlingiem Grudzińskim, Witoldem Gombrowiczem i Czesławem Miłoszem.

W 1957 w Paryżu Instytut Literacki Jerzego Giedroycia opublikował wojenny dziennik pisarza pod tytułem „Szkice piórkiem. Francja 1940-1944”. Było to dzieło życia Andrzeja Bobkowskiego, dzięki któremu na stałe trafił do historii polskiej literatury.

W roku wydania „Szkiców piórkiem” ukazała się również słynna książka Jacka Kerouaca „W drodze”. Bobkowski natychmiast wyczuł w nim pokrewnego ducha. 



„To będzie mieć powodzenie wśród młodych, coś w rodzaju «wściekłego» amerykańskiego i jakiś pokrewny im typ. (...) Ta książka jest trochę dziennikiem i trochę reportażem włóczęgi po USA. Jest niechlujna, ale ma coś”. 

Z listu do Jerzego Giedroycia 

Dla anarchicznego ducha, jakim był Bobkowski, w Europie było jednak za ciasno.

W lipcu 1948 r. Bobkowscy dotarli do Gwatemali. 



Andrzej wierzył, że w nowym miejscu zacznie się dla nich zupełnie nowe, lepsze życie. Kraj z miejsca ich zachwycił, a nade wszystko upajał się „odzyskaną” wolnością. Wyjeżdżając za ocean, Bobkowscy nie mieli pojęcia, czym się będą tam zajmować. Oboje nie znali hiszpańskiego i dysponowali kwotą zaledwie 150 dolarów.

„Kraj przepiękny. Gwatemala leży na 1500 m n.p.m. Gdy po dwóch tygodniach tropiku (czułem się zresztą wspaniale, zupełnie jakbym już tu kiedyś był) wyszliśmy z samolotu w Gwatemali, pierwsze wrażenie: Zakopane. Zapach drzew szpilkowych, chłód i świeżość powietrza górskiego.(...) Cedry, sosny, akacje rosnące wśród palm i kwiatów tropikalnych. Np. kępa sosn obok gaju bambusowego. Wśród kwiatów kolibry. To samo z owocami i jarzynami. Wszystkie owoce europejskie i owoce tropikalne. (...) Socjalnie kraj wygląda (i ekonomicznie) jak Polska przed kilkudziesięcioma laty. Ten Indianin tutejszy to nasz chłop. mnóstwo cech charakteru wspólnych, oczywiście przy całej złożoności charakteru ludów tego kontynentu, potomków Majów, przemieszanych z Hiszpanami, z piratami białymi i metysami, w końcu cholera wi z kim”.

W końcu w 1949 r. Bobkowski założył warsztat i sklep modelarski – „Guatemala Hobby Shop”, w ten sposób powrócił do młodzieńczego zamiłowania. Ponieważ czasy nie sprzyjały tego typu przedsięwzięciom, Bobkowski dorabiał początkowo jako pracownik biurowy. Ciężka praca przyniosła rezultaty, marzenia o niezależności się spełniły. 

Przez wszystkie lata po wyjeździe z Polski Bobkowski utrzymywał korespondencję z rodziną i znajomymi. W czasie pobytu pisarza w Gwatemali szczególnie ożywiona była wymiana myśli z Jerzym Giedroyciem na temat polityki, kultury i literatury. Redaktor niezmiennie zachęcał go do pisania. Trudniej było natomiast namówić Bobkowskiego do wyjazdów do Europy. Obsesyjnie przywiązany do swojej niezależności, pisarz nie przyjmował stypendiów i zobowiązań, które mogłyby ograniczyć jego swobodę wypowiadania się. Dzięki Giedroyciowi wydanych zostało wiele szkiców i opowiadań Bobkowskiego, w tym jego największe dzieło – „Szkice piórkiem” (1957).

Jesienią 1958 r. ujawniła się choroba nowotworowa. Mimo kilku operacji pisarz starał się żyć normalnie, choć jak sam pisał, towarzyszyło mu na dnie już ciągłe uczucie oderwania. 26 czerwca 1961 r. Andrzej zmarł na raka mózgu. Dzięki uprzejmości jego wychowanków z klubu modelarskiego, został pochowany w grobie rodzinnym doktora Quevedo. Barbara Bobkowska postanowiła pozostać w Gwatemali. Zmarła 22 września 1982 r. i została pochowana obok Andrzeja.