"SALT Araştırma
koleksiyonlarından biri olan Osmanlı Bankası Arşivleri, geneli incelendiğinde İmparatorluğun merkez
bankası ve hazinedarı olarak görev yapan Osmanlı Bankası’nın sadece kurum
öyküsünü anlatmakla kalmaz, bir dönemin yaşam temsilini de sunar. Arşivler, bankanın
merkezi rol oynadığı geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinin az bilinen
dünyasını yansıtır.
Google Cultural Institute’de
beş ayrı sergi şeklinde konumlandırılan arşiv içeriği, kuruluşundan özel ticari
banka statüsüne geçtiği 1933’e kadar, 80 yıllık süreçte bankanın yaşadığı önemli
değişiklikleri, gelişmeleri ve krizleri kronolojik olarak sunuyor.
-Osmanlı
Bankası Müzesi - 1856 - 1880 - Kuruluş & Zor yıllar
-Osmanlı
Bankası Müzesi - 1881 - 1894
- Toparlanma
-Osmanlı
Bankası Müzesi - 1895
- 1913 - Genişleme
-Osmanlı
Bankası Müzesi - 1914 - 1920
- Savaş ve Kriz
-Osmanlı
Bankası Müzesi - 1921 - 1931
- Yeni Dengeler & Son söz"
"1856-1869
KURULUŞ
Osmanlı
Bankası 1856 yılında kurulduğunda İngiliz sermayesinin tamamen hakim olduğu ve
henüz gelişmeye başlamamış Osmanlı bankacılık piyasasında yer edinmeye çalışan
mütevazi, özel bir bankaydı. Piyasadaki sarraflarla devamlı mücadele etmek
zorunda kalan ve zorlukla birkaç şube açmayı başaran banka zamanla devletin
bazı borç operasyonlarında faal bir rol oynamaya başladı. 1862 yılında Osmanlı
hükümeti para ihracı imtiyazına sahip
bir bankanın kurulmasını istediğinde, Osmanlı Bankası birçok rakibinin önüne
geçti. Fransız sermayesinin de katılımıyla büyüyen banka bu tarihten itibaren
istikrarlı bir şekilde gelişmeye başladı ve ilk amacı olan ticari bankacılığı
ikinci plana itmek zorunda kaldı."
24 Mayıs 1856. Kraliçe Viktorya tarafından verilen,Ottoman Bankın £ 500.000 sermayeyle kurulmasına izin veren ferman. 25 Kasım 1862. Kraliçe Viktorya tarafından verilen, Ottoman Bank'ın sermayesinin £ 500.000'den £ 1.000.000'a artırılmasına izin veren ferman.
KURULUŞ
OttomanBank'ın Kuruluşu 1856
1855 yılında Stephen Sleigh ve Peter Pasquali adında iki İngiliz müteşebbisin hayali olarak başlayan Osmanlı Bankası (Ottoman Bank) bir yıl sonra Kraliçe Viktorya'nın fermanıyla hayata geçti. Tanzimat reformlarına hız kazandırmayı amaçlayan Islahat Fermanı'nın bankacılık konusundaki dileklerini kısmen cevaplayan banka, özel statüsüne rağmen devletin finansman ihtiyacına da artan oranda cevap veriyordu.
Osmanlı Bankası'nın kuruluş sürecinde İngiltere tahtında oturan Kraliçe Viktorya (1819-1837-1901)
Osmanlı Bankası'nın kurulduğu 1856'da Osmanlı tahtında oturan Sultan Abdülmecid (1823-1839-1861)
Kaimelerin Tedavülden Kaldırılması 1862
İmparatorluğun mali istikrarına en büyük engellerden biri devletin mali sıkıntılarına çare olarak bastığı karşılıksız kâğıt para, “kaime”lerdi. Altınla aynı seviyede tutulacağı vaadiyle çıkarılan bu kaimeler aslında hızla değer kaybetmiş, altın ve gümüş paranın piyasadan çekilmesine sebep olmuş ve halkı büyük zarara uğratmıştı.1862 yılında piyasayı boğan kaimelerin %40 nakit ve %60 borç tahvili karşılığında geri çekilmesine başlanmış, Osmanlı Bankası’nın da katkısıyla para piyasası düzene girebilmişti.
Evrak-ı nakdiye veya "kaime-i nakdiye-i mutebere"nin kısaltılmışı olan "kaime" adıyla bilinen kâğıt paralardan Sultan Abdülaziz dönemine ait 100 kuruşluk bir örnek
Dönemin Genel Müdürü Alexandre de Ploeuc (1815-1887)
13 Temmuz tarihinden itibaren halkın elindeki kaimelerin ne şekilde geri alınacağını anlatan 11 Temmuz 1862 tarihli ilân.
1856-1862 yılları arasında Osmanlı hükümeti tarafından çıkarılan kaimelerin değer kaybı (100 kuruşluk kâğıt liranın altın kuruş olarak değeri)
Osmanlı Bankası'nın ilk Banknotları 1863
Osmanlı Bankası kuruluşunu takiben imtiyaznamesi maddeleri uyarınca banknot ihracını gerçekleştirmeye koyuldu. Yıllarca piyasaları altüst eden kaimelerden farklı olarak Osmanlı Bankası'nın ihraç ettiği banknotlar her an altına çevrilebiliyordu. Banka ihraç ettiği banknotların üçte birine eşit altın rezervini her an kasasında bulundurmakla mükellefti.
Osmanlı Bankası'nın ilk 200 kuruşluk banknotunun çeşitli bordür ve metin tasarım denemeleri
Osmanlı Bankası'nın ilk 200 kuruşluk banknotunun ön ve arka yüzleri
Osmanlı Bankası'nın İzmir'de çıkarılan ve sadece "Bedeli İzmir'de tediye olunacakdır" ibaresiyle farklılık gösteren 200 kuruşluk banknotun ön ve arka yüzleri
Bank-ı Osmanî-i Şahane'nin Kuruluşu 1863
1861'de Sultan Abdülaziz'in tahta geçmesinin ardından İmparatorluğun resmi bir devlet bankasının kuruluş çalışmaları hız kazandı. Osmanlı hükümeti altı sene içinde devlete türlü hizmetlerde bulunan Ottoman Bank'i tercih ediyordu. Keçecizade Fuad Paşa'nın tek kaygısı bu önemli görevi sadece İngiliz sermayesine teslim etmemenin yolunu bulmaktı. Bu amaçla yeni bankanın sermayesine Fransız sermayedarların da katılması şart koşuldu. Böylece Haziran 1863'te kurulan ve Bank-ı Osmanî-i Şahane adını alan yeni banka devlet bankası oldu.
Bank-ı Osmanî-i Şahane'nin imtiyaznamesinde Meclis-i Vala Reisi sıfatıyla imzası bulunan Keçecizade Mehmed Fuad Paşa (1815-1869)
Osmanlı Bankası'nın "Bank-ı Osmanî-i şahane" adı altında kuruluşuna esas teşkil eden 1863 tarihli imtiyaznamenin 1892'de yapılmış tasdikli sureti
Bank-ı Osmanî-i şahane'nin kuruluş döneminde iki yıldır tahtta bulunan Sultan Abdülaziz (1830-1861-1876)
beş liralık banknotunun çeşitli tasarım çalışmaları beş liralık banknotunun çeşitli provaları
İki ve Beş Liralık Banknotlar 1868
Osmanlı Bankası, İstanbul'da ihraç ettiği bütün 200 kuruşluk banknotları 7 Mayıs 1868 günü geri çekerek ertesi günü 10.000 adet beşliralık (50.000 liralık) yeni banknot ihraç etti. Bu banknot aslında çok daha önceden tasarlanmış, hatta muhtelif renklerde provaları basılmıştı. Bu banknotun gördüğü olumlu piyasa tepkisinden cesaretlenen banka 1869'da 150.000 lirayı temsil eden 30.000 adet daha ihraç etti. Aynı yıl yeni bir iki liralık banknottan da 20.000 adet ihraç ederek bankanın toplam emisyonunu 300.000 liranın üzerine çıkardı.
Osmanlı Bankası'nın iki liralık banknotunun çeşitli tasarım çalışmaları
Osmanlı Bankası tarafından 8 Mayıs 1868 tarihinde tedavüle çıkarılan beş liralık banknotun sahtesi
Osmanlı Bankası tarafından 30 Haziran 1869 tarihinde tedavüle çıkarılan iki liralık banknotun ön ve arka yüzleri
"1870-1880 ZOR YILLAR
Osmanlı
Bankası'nın mevduat ve emanet işleri 1870'lerde çok gelişmemişti. Hazineye borç
vermek ve devlet istikrazlarına aracı olarak komisyon almak kârlı ama tehlikeli
bir oyundu. Banka bu rolü üstlenerek kendi geleceğini maliyenin geleceğine bağlamış oluyordu.
Devletin Ekim 1875'teki kısmi iflasıyla devletin itibarıyla birlikte bankanın
hisselerinin değeri de Paris ve Londra borsalarında birden çökmüştü. Temkini elden bırakmayan
Osmanlı Bankası ise 1879’da tarihinin en ilginç banknotunu çıkararak durumun
düzelmeye yüz tuttuğuna ümidini ifade eder gibiydi."
Mahşer Midillisi'nin Mevlevihane'ye Vakfı 1870
13 Mart 1870 tarihli bir vakıf senediyle “Mahşer Midillisi” lakabıyla bilinen Mehmed Kâmil Bey kaybetmiş olduğu eşinin ruhuna dua okunması için Kasımpaşa Mevlevihanesi'ne bir vakıfta bulunmuştu. Mevlevihane'de bulunan tarikat mesuplarının kandil ve kahve ihtiyacını karşılayacak bu vakfın en ilginç tarafı vakf edilenin para değil £260 değerindeki tahvillerle yıllık getirileri olmalarıydı. Üstelik bu tahvillerin Osmanlı Bankası'na emanet edilmesiyle Mevlevihane şeyhleri dolaylı olarak banka müşterisi konumuna gelmişti. Modern dünyayla geleneği bir araya getiren bu ilginç ilişki 1925'te tekkelerin kapatılmasına dair kanunun çıkarılmasıyla sona ermişti.
Kasımpaşa Mevlevihanesi "Mahşer Midillisi" lakabıyla tanınan Mehmed Kâmil Bey
Mahşer Midillisi Mehmed Kâmil Bey'in 13 Mart 1870 tarihinde eşinin ruhuna hatim-i şerif okunması karşılığında 260 sterlinlik tahvillerin Kasımpaşa Mevlevihanesi'ne vakfedildiğine dair vakıf senedi
Mahşer Midillisi Mehmed Kâmil Bey'in Kasımpaşa Mevlevihanesi ve Demirciköy Camii'ne vakfettiği £360 kıymetindeki tahvillerin Osmanlı Bankası'na teslim edildiğine dair makbuz
Mehmed Kâmil Bey'in vakfettiği menkul değerlerin, tekkelerin kapatılmasıyla ilgili 1925'teki kanun uyarınca, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından el konulduğunu bildiren 17 Kasım 1925 tarihli mektup
İkinci İmtiyazname ve Devletin Kısmi İflası 1875
1870'lerde iç ve dış borç yükü Osmanlı maliyesini felç ediyor, uluslararası piyasalarda Osmanlı tahvillerine talep sürekli düşüyordu. 1875 yılında onaylanan yeni bir anlaşmayla bankanın yetkileri genişletilmiş, devletin güven krizine çare aranmıştı. 6 Ekim 1875'te alınan kararla, beş yıl süreyle Osmanlı tahvil kuponlarının ödemelerinin yarısının nakit, yarısının da %5 faizli tahviller şeklinde yapılacağı ilân edildi. Bir nevi moratoryum anlamına gelen bu açıklama uluslararası düzeyde devletin kredi itibarı ve güvenilirliğini yok etti.
6 Ekim 1875 tarihli kararıyla Osmanlı Devleti'nin iflasını ilân eden Sadrazam Mahmud Nedim Paşa (1818-1883)
Osmanlı Bankası'nın 17 Şubat 1875 tarihli yeni mukavelesini imzalayan Sadrazam Hüseyin Avni Paşa (1821-1876)
Osmanlı Bankası'nın 17 Şubat 1875 tarihli yeni mukavelesini imzalayan Maliye Nazırı Yusuf Kamil Paşa (1826-1882)
18 Mayıs 1874'te imzalanıp 17 Şubat 1875 tarihinde onaylanan ve Osmanlı Bankası'nın bütçe üzerindeki kontrolünü artıran mukavelename
Kaimelerin Dönüşü 1876
Osmanlı hükümeti 1863'te Osmanlı Bankası'na banknot ihraç imtiyazını verirken bir bakıma piyasaları kendinden koruyarak bir daha kâğıt para (kaime) basmamayı taahhüt etmişti. Ancak 1875 iflasına 1876'daki Sırbistan ve Karadağ harbi de eklenince aciz kalan hükümet Osmanlı Bankası'nın banknot imtiyazını askıya almasını istemiş ve bir kez daha karşılıksız para macerasına atılmıştı. Ağustos 1876 ile Aralık 1878 arasında yaklaşık 1.800.000.000 kuruşluk (18.000.000 liralık) kaime ihraç edilerek numaralama işlemi Osmanlı Bankası tarafından gerçekleştirilmişti. 100, 50, 20, 10, 5 ve 1 kuruşluk kupürler olarak ihraç edilen kaimeler daha önceki deneyimlerdeki gibi halk için felaketle sonuçlanmış, yaklaşık iki buçuk sene içinde kaimeler altına karşı %90 değer kaybetmişti.
1876-1878 arasında çıkarılan 1 kuruşluk kaime Eylül 1876 ile Mart 1880 arasında kaimelerin altın kuruş üzerinden değeri hızla düşmüş, son yıl içinde %10 civarında seyretmişti
1876-1878 arasında çıkarılan 100 kuruşluk kaime 1876-1878 arasında çıkarılan 50 kuruşluk kaime 1876-1878 arasında çıkarılan 10 kuruşluk kaime
Rüsum-u Sitte İdaresi 1879
1875 iflasının devlete getirdiği zarar büyüktü. Batıya karşı bütün mali itibarını ve güvenilirliğini kaybeden Osmanlı İmparatorluğu ihtiyacı olan kaynakları sağlayacak borçlanmaları gerçekleştiremiyordu. Mali durumdaki bu belirsizlik ve özellikle de 1875'ten beri ödenmeyen borçlar sorunu devam ettikçe çözüm bulmak imkânsız gibiydi. Muhtemel bir çözüm olarak başta Osmanlı Bankası Genel Müdürü Morgan Foster olmak üzere devletin başlıca alacaklıları bir araya gelip 22 Kasım 1879'da Sadrazam Said Paşa'yla bir iltizam (vergi toplama yetkisi) anlaşması imzaladı. Anlaşmaya göre alınacak olan alkollü içecekler üzerindeki miriye ve ruhsatiye vergileri, İstanbul ve havalisi balık vergisi, İstanbul ve havalisi, Bursa, Samsun ve Edirne ipek gümrükleri bu alacaklılara teslim edilerek borç ödemesi için kullanılacaktı.
Rüsum-ı Sitte İdaresi'nin kuruluşunu onaylayan mukavelenamede, Osmanlı Bankası'nı temsilen imzası bulunan Morgan Hugh Foster
Rüsum-ı Sitte İdaresi'nin kuruluşunu onaylayan mukavelenamede imzası bulunan Sadrazam Küçük Said Paşa (1838-1914)
1875'teki iflasından önce Osmanlı Devleti tarafından gerçekleştirilen son istikrazlardan 1870 istikrazının tahvili
Rüsum-ı Sitte İdaresi'nin kuruluşunu onaylayan ve 22 Kasım 1879'da imzalanan mukavelename
Osmanlıcı Bir Banknot 1880
15 Temmuz 1880 tarihinde ihraç edilen yeni banknot bankanın ilk bir liralık banknotuydu. 1880'de, yani Sultan II. Abdülhamid'in saltanatının dördüncü yılında çıkarıldığı halde üzerinde 1875 tarihini ve 1876'da tahttan indirilen Sultan Abdülaziz'in tuğrasını taşıyordu. Anlaşılan bu banknot 1875 yılında hazırlanıp basılmış, fakat araya giren kriz yüzünden beş yıl kadar bekletilmişti. Banknotta Fransızca ve Türkçe'nin yanı sıra Yunanca, Ermenice ve Arapça yazıların bulunması, tarihinin Hicri yerine Rumi takvimle verilmesi banknotun ilk tasarlandığı dönemin Osmanlıcılık akımını hatırlatıyordu. Ancak bu banknotun ihracı tam bir fiyaskoyla sonuçlanmıştı. 8.000 adetlik ilk ihraç, çıkar çıkmaz bankaya geri dönmeye başlamıştı. Aynı banknotun 1883, 1890, 1892 ve 1895'teki ihraç denemeleri de büyük ölçüde başarısız olunca, 1898'de tedavülden kaldırılmıştı.
Osmanlı Bankası'nın 1875 tarihini taşıdığı halde 1880'de ihraç edilen bir liralık banknotunun provasının ön ve arka yüzleri
Beş lisanlı bir liralık banknotun sol tarafındaki Ermenice ve Fransızca ibarelerin detayı Beş lisanlı bir liralık banknotun sağ tarafındaki Arapça ve Yunanca ibarelerin detayı Beş lisanlı bir liralık banknotun ortasındaki Türkçe ibarenin detayı
Sultan Abdülaziz'in tuğrasını taşıyan bir liralık banknot çıktığında tahtta bulunan Sultan II. Abdülhamid (1842-1876-1909-1917)
Osmanlıcılık akımının kuvvet kazandığı dönemlerde, İmparatorluğu oluşturan başlıca unsurların, Müslüman, Hıristiyan ve Musevi semboller taşıyan bir bayrak altında birliğini temsil eden gravür
Kurgu ve anlatım / Concept and narrative—Edhem Eldem, Boğaziçi University