Koloniën van Weldadigheid, Nederland

Vanaf 1818 kregen duizenden arme families, wezen en landlopers de kans om een nieuw leven op te bouwen in speciaal gecreëerde landbouwkoloniën in afgelegen gedeelten van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (nu Nederland en België). 

Naast werk en onderdak, kregen ze ook toegang tot bijvoorbeeld gezondheidszorg en onderwijs – revolutionair voor die tijd. Het idee was dat een gedisciplineerde en geordende omgeving mensen zou helpen hun leven op orde te krijgen en zelfstandig te worden.

Tussen 1818 en 1825 stichtte de Maatschappij van Weldadigheid zeven Koloniën in het Koninkrijk der Nederlanden. Frederiksoord was de eerste Kolonie, waar arme families uit de steden terecht kwamen om te wonen en werken in kleine boerderijtjes.

Het plan voor armoedebestrijding past in de rationele manier van denken van de Verlichting: de mens is maakbaar. Een hoofddoel van de Koloniën was om mensen te “verheffen” door middel van werk, onderwijs en morele vorming via kerk of synagoge.

Niet alleen het verheffen van arme mensen stond centraal, ook het ontginnen van arme landbouwgrond. Een rechtlijnig en ritmisch landschap werd gecreëerd uit woeste heidegrond dat eerder niet geschikt werd geacht om je te vestigen. 

De rechtlijnige landschapsinrichting van de Koloniën had als doel bewoners aan te zetten tot rationeel en productief gedrag. De rechte lijnen van de lanen en het ritme en regelmaat van gebouwen maakten het mogelijk efficiënt te werken en ook bewoners te kunnen controleren. 

Het disciplinerende systeem zie je terug in de ordening van het landschap. De woningen staan op regelmatige afstand van elkaar aan parallel lopende wegen om bewoners in de gaten te houden. Het systeem was van invloed op de ontwikkeling van Europese instellings- en detentiezorg in de 19e eeuw.

In de zogenaamde onvrije Kolonie Veenhuizen zijn grootschalige instellingen voor wezen, bedelaars en landlopers gebouwd. Zij werden niet geacht zelfstandig een boerderijtje draaiende te kunnen houden. Ze werkten op het land in groepen en stonden onder voortdurend toezicht.

In tegenstelling tot de vrije Kolonie Frederiksoord, waar gezinnen onderdak krijgen in een koloniehuis of -boerderijtje met een stuk grond om zelfstandig als boer te bewerken. Het bestond uit een woongedeelte en houten achterhuis met stal.

Van de ongeveer 430 koloniehuisjes die er ooit stonden, zijn er 50 bewaard gebleven in Frederiksoord-Wilhelminaoord. 

Het idee achter de Koloniën was dat inwoners konden “degraderen” van een vrije naar een onvrije kolonie, of andersom “gepromoveerd” van een onvrije naar een vrije kolonie om daar een boerderij te runnen. Het aantal mensen dat erin slaagt om een zelfstandig bestaan op te bouwen blijft ver achter bij de verwachtingen.

De gevels van de laat-negentiende-eeuwse dienstwoningen in Veenhuizen zijn voorzien van moraliserende opschriften. De assistent-apotheker woonde in ‘Bitter en Zoet’ en in ‘Opvoeding’ woonde de onderwijzer. Aan de grootte van de dienstwoningen kon je de rang van bewoners zien.

De Koloniën van Weldadigheid zijn zelfvoorzienend. Met koloniegeld kunnen bewoners terecht in winkels. Voedsel, onderwijs, zorg en ontspanning: alles is beschikbaar in een tijd waarin dat niet vanzelfsprekend is.

In de Koloniën van Weldadigheid gingen alle jongens en meisjes vanaf zes jaar naar school. Ook was er modern voortgezet landbouwonderwijs. Het was uitzonderlijk dat arme kinderen hier al verplicht naar school gingen 80 jaar voordat leerplicht voor alle kinderen in Nederland in de wet kwam.

Het leven in de Koloniën kende strikte regels en er was weinig individuele vrijheid. In de bezoekerscentra van Veenhuizen en Frederiksoord-Wilhelminaoord wordt het verhaal verteld.

Met de loop der jaren krijgen de Koloniën van Weldadigheid een steeds slechtere reputatie. Families schamen zich voor hun band met de Koloniën. Pas in het begin van de 21e eeuw veranderde dit. In de vroege jaren van 1900 verloren de Koloniën hun relevantie en werden het “normale” dorpen en gebieden met instituten voor detentiezorg.