'De Volkstelling te Bethlehem'

INLEIDING

Op het eerste gezicht krijgt de toeschouwer hier opmerkelijk veel elementen voorgeschoteld. Het schilderij wemelt van de personages en toch is er geen sprake van ordeloosheid die de lezing van het werk in het gedrang zou brengen. Die rijkdom en het evenwicht in kleuren en compositie zijn juist zeer aantrekkelijk.

Eerst zien we een besneeuwde vlakte en mensen die opgaan in hun bezigheden. Vervolgens wordt onze nieuwsgierigheid gewekt door de verschillende scènes die elkaar overlappen. Ze omringen het hoofdthema dat zijn titel aan het schilderij heeft gegeven: De Volkstelling te Bethlehem. Maar is dat Bijbelse thema eigenlijk niet een voorwendsel? Zijn er, zoals zo vaak bij de Vlaamse meester, niet meerdere lezingen mogelijk?

HOOFDSTUK 1. Compositie

Het gezichtspunt ligt, zoals wel vaker bij Bruegel, hoger dan het geschilderde tafereel zelf. Net zoals de man die op de voorgrond achter een luik vandaan kijkt, lijkt de kunstenaar het dorp vanaf de bovenverdieping van een gebouw te bekijken. Hij neemt onze blik mee naar de horizon, waar de zon opgaat.

Over enkele uren is het kerstavond. Iedereen is druk bezig met dagelijkse beslommeringen.

Verderop laden mensen graanzakken op karren, weer andere staan te praten en warmen zich bij het vuur.

Ook zien we kippen scharrelen en een ezel die gedwee achter zijn baas aan loopt.

Niets staat stil, behalve dan die ene man met de handen in zijn zakken die we van achteren zien en die naar de zon kijkt. Maar zelfs hij staat niet los van de drukte om hem heen: de lichte vlek op zijn schouder zou wel eens het spoor van een sneeuwbal kunnen zijn.

Afzonderlijk genomen zou elk detail en elke groep een schilderij op zich kunnen zijn. De bewegingen van de silhouetten zijn perfect geschetst, of het nu gaat om de kinderen die in een sneeuwballengevecht verwikkeld zijn…

… of de man die aan de rivier zijn schaatsen onderbindt,...

… of de moeder die haar kind achter zich aan de herberg in trekt.

De allerkleinste details zijn soms verrassend realistisch zoals het kind dat vóór de ruïnes van het kasteel met opgeheven armen vogels verjaagt...

In zijn Traité du paysageVerhandeling over het landschap uit 1939 introduceert schilder en theoreticus André Lhote dit idee in zijn verhandelingen over de landschappen van de Vlaamse meester.

“Het maakt niet uit hoeveel van dit uitzonderlijke schilderij we met een kadertje bedekken: het weinige wat te zien is, is altijd mooi opgebouwd. Elk element is immers zo gerangschikt dat het samen met het element ernaast een echte compositie vormt [...] Niets is méér geordend dan deze ogenschijnlijke versnippering [...]. Deze ongeëvenaarde bekwaamheid gaat evenwel schuil achter een soort naiviteit [...]. Het publiek merkt niets van die verborgen kracht”
(naar André Lhote, Traité du paysage, 1939).

HOOFDSTUK 2. Beheersing van kleur en materie

De indruk van evenwicht in de compositie wordt versterkt door de harmonieuze kleurverdeling. Hoewel oker, wit en grijsgroen overheersen, wordt onze aandacht af en toe naar de rode kleur van een kledingstuk of een muts getrokken.

Hoewel alles volledig onder controle lijkt, zijn we toch ver van de strikte opbouw die in die tijd de Italiaanse kunst domineert. Bij Bruegel zien we een heel eigen, veel intuïtievere organisatie.

Op andere plaatsen gebruikt Bruegel verschillende, soms heel dunne picturale lagen om mooie kleurnuances te creëren, vooral in de toon wit. Zo brengt hij als geen ander besneeuwde oppervlakken en winterluchten tot leven.

HOOFDSTUK 3. Iconografie: tussen Bijbels tafereel, dagelijks leven en politieke interpretatie

In zijn streven om het leven van zijn tijdgenoten weer te geven, is Bruegel de perfecte getuige van alle triviale kenmerken van het middeleeuwse bestaan. Zo bevat zijn oeuvre een rijke inventaris van volkskledij, kinderspelen en -activiteiten, keukengerei en gereedschap. Tal van hulpmiddelen die onmisbaar waren in het dagelijks leven neemt hij uiterst zorgvuldig op in zijn schilderijen.

Van het bakstenen huis met trapgevel tot de muren van leem, van de broeken en hemden van de mannen tot de schorten en kappen van de vrouwen, van de karren tot de schuit op de rivier, van de kruik tot de rieten mand, zien we zo ongeveer het hele leven van onze voorouders aan ons voorbijgaan.

Diverse details zijn trouwens nogal bizar. Kijk bijvoorbeeld naar deze kroeg in een uitgeholde boom, met erboven het uithangbord “In De Swaen”: die lijkt l op de plaatsen van ontucht die Bruegel ook vaak in zijn gravures weergaf en die geïnspireerd waren door het werk van de beroemde Jheronimus Bosch.

De voorstelling van dagelijkse taferelen op een heel precies moment van het jaar, in dit geval kerstavond, is een verwijzing naar de getijdenboeken met hun miniaturen die in de Middeleeuwen erg populair waren.

In die manuscripten wordt elke maand geïllustreerd met de typische werkzaamheden van het seizoen, vaak weergegeven met veel oog voor detail: de oogst, het snoeien van de bomen, het op stal zetten van het vee tijdens de winter, enz.

Terwijl alle acteurs in dit dorpstafereel onverschillig voor de toeschouwer doorgaan met hun dagelijkse werkzaamheden, lijkt een os op de voorgrond ons nieuwsgierig aan te kijken. Zijn ronde oog trekt onze aandacht. Daardoor merken we de twee personages naast hem op.

De os loopt naast een timmerman en, gezeten op een ezel een vrouw, in een grote blauwe mantel gewikkeld. Meer hebben we niet nodig om Jozef en Maria te herkennen. In opdracht van keizer Augustus zijn zij vlak vóór de geboorte van Jezus naar Bethlehem getrokken om zich in de registers van het Romeinse Keizerrijk te laten inschrijven.
Vreemd genoeg speelt het tafereel zich echter niet af in het Judea van de Oudheid: Bruegel heeft het naar de Nederlanden van de 16e eeuw verplaatst.

Door het Bijbelse tafereel als een onbelangrijk detail middenin de dorpsdrukte te plaatsen nodigt Bruegel ons uit de bezigheden bij de herberg op een andere manier te bekijken.
Het tafereel dat zich voor de herberg afspeelt is eigenlijk een financiële transactie. Iemand overhandigt wellicht geld aan een belastinginner, terwijl een andere ontvanger het register aanvult.

Boven hun hoofd zien we nog een ander element dat de hypothese van een officiële belastinginning versterkt: aan de gevel hangt een rood bord met het wapen van de Habsburgers.

HOOFDSTUK 4. Het origineel en zijn kopieën

Deze Volkstelling te Bethlehem kende zoveel succes dat het heel vaak zou worden gekopieerd. Vandaag zijn dertien kopieën van het werk bekend, waarvan drie gesigneerd en gedateerd door Pieter Brueghel de Jonge.

De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten bewaren een versie die de vergelijking van het werk van beide kunstenaars mogelijk maakt. De ene versie is maar liefst vierenveertig jaar na de andere geschilderd.

Dankzij een vergelijkende studie tussen het origineel en de kopieën krijgen we een beter beeld van de werkwijze van Pieter Bruegel de Oude en kunnen we ook de varianten observeren, vooral wat betreft de picturale laag en de onderliggende tekening.

De kleurenkeuze van bijvoorbeeld de kleding verschilt dikwijls sterk bij vader en zoon.

Anderzijds zijn er ook details die bij de vader alleen in de onderliggende tekening voorkomen (en niet in de geschilderde laag) maar die we in het werk van de zoon wel terugvinden.

Het meest opvallend is de afwezigheid van een tafereeltje op de voorgrond: een man die zijn schaatsen onderbindt bij een ton met hierop een vogel. De afwezigheid van dit detail zorgt voor een leemte in de compositie van de zoon. Gezien de precisie waarmee de zoon zijn vader kopieert, lijkt het weinig waarschijnlijk dat hij dit onderdeel gewoon over het hoofd heeft gezien.

De varianten lijken er eerder op te wijzen dat de zoon geen toegang had tot de originele werken van zijn vader. Bruegels schilderen waren immers al tijdens zijn leven uiterst gewild en verdwenen vaak razendsnel van de kunstmarkt om in prestigieuze privécollecties te worden opgenomen.

Dat zou tevens verklaren waarom bepaalde details anders geïnterpreteerd zijn door de zoon: kijk bijvoorbeeld naar het wiel in het midden van de compositie, dat bij de zoon een zak graan wordt.

Pieter Brueghel de Jonge heeft zich voor zijn kopieën waarschijnlijk moeten baseren op voorbereidende schetsen of schaalmodellen die zijn grootmoeder, de miniatuurschilderes Mayken Verhulst, had bewaard. Helaas zijn geen van deze schetsen bewaard gebleven.