Romowie w Auschwitz

Rodzina Sinti z terenu Niemiec utrzymująca wędrowny tryb życia. Źródło: Stadtarchiv Ravensburg, Fotosammlung Zittrell

Józef Ciuryja, przywieziony do obozu 15 grudnia 1941 r. z Krakowa, oznaczony numerem 24527 i kategorią P. Pole (Politische Pole).

Franz Buriański przywieziony został do obozu 9 lipca 1941 r. z Katowic. Oznaczony numerem więźniarskim 17855 i kategorią polskiego więźnia aspołecznego (Aso. P.), zmarł w obozie dnia 22 marca 1942 r.

Akt zgonu Franza Buriańskiego z podaną fikcyjną przyczyną śmierci „Herzschwäche bei Lungenentzündung” (osłabienie mięśnia sercowego przy zapaleniu płuc).

Fotografia powojenna Edwarda Paczkowskiego, aresztowanego w Myszkowie podczas ataku niemieckiej policji na przyjeżdżający tabor cygański. Po przesłuchaniu w radomskim więzieniu 29 września 1942 r. został osadzony w obozie Auschwitz, oznaczony numerem 66485, czerwonym trójkątem i kategorią więźnia politycznego. Miał wówczas 12 lat. Nigdy nie przebywał na terenie Zigeunerlager w Birkenau. Pracował w różnych komandach na terenie obozu macierzystego aż do czasu, kiedy został przeniesiony do obozu Buchenwald.

Bernhard Daniel przywieziony został do obozu 17 czerwca 1942 r. z Pragi. Oznaczono go numerem 39781 i kategorią BV.C. Zmarł w obozie 1 sierpnia 1942 r.

Akt zgonu Bernharda Daniela.

Podobnie w obozie kobiecym w Birkenau umieszczane były Romki, rejestrowane w serii ogólnej żeńskiej, nawet wówczas gdy istniał już Zigeunerlager. Szczątkowo zachowana dokumentacja więźniarska oraz niekonsekwentne wpisy administracji obozowej nie pozwalają na ustalenie nawet przybliżonej liczby Romów (kobiet i mężczyzn) zarejestrowanych w ogólnej serii więźniarskiej. Na zdjęciu: fotografia obozowa Anny Kreutz, więźniarki oznaczonej numerem 41263 i kategorią Aso, przywiezionej do obozu 17 września 1943 r. transportem zbiorowym.

„Osoby te dalej będą określone krótko jako „osoby cygańskie”.
Skierowanie nastąpi, bez względu na fakt w jakim stopniu są mieszańcami, całymi rodzinami do obozu koncentracyjnego Auschwitz (Zigeunerlager).
Kwestia cygańska w okręgach Alpy i Dunaj została uregulowana określonymi rozporządzeniami. W przypadku przyszłościowego traktowania czystych rasowo Cyganów ze szczepów Sinti i Lalleri zastosowanie znajdą późniejsze regulacje. […]”.

Deportację Romów do Auschwitz rozpoczęto w lutym 1943 i trwała ona do lipca 1944 roku. Deportowani Romowie pochodzili głównie z: Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw oraz Polski, w mniejszych grupach z: Francji, Holandii, Chorwacji, Belgii, Związku Radzieckiego, Litwy i Węgier. W rejestrach obozu odnotowano także obywateli Norwegii i Hiszpanii. Ponieważ traktowano ich jako więźniów asocjalnych, otrzymali oznaczenia w formie czarnych trójkątów. Numery z serii wydanej tylko dla tej grupy więźniarskiej z literą Z (Zigeuner) tatuowano im na lewym przedramieniu. W momencie przybycia do obozu Romowie nie byli poddawani selekcji, a rodzin nie rozdzielano, lecz kierowano do baraków wszystkich przybyłych w transporcie. W obozie mogli nosić cywilne ubrania, a także zachować swoje rzeczy osobiste.
Na zdjęciu numer obozowy Z 9293, wytatuowany na ręce Anastazji Buriańskiej, przywiezionej do obozu 22 sierpnia 1943 r. z Protektoratu Czech i Moraw.

Antonín Absolon (w obozie Růžička), Rom, został deportowany wraz z całą rodziną do KL Auschwitz w maju 1943 roku i oznaczony numerem Z-7539: „Po południu pociąg się zatrzymał. Słyszałem szczekanie psów i krzyki po niemiecku. Żołnierze otwarli wagon i zaczęli krzyczeć »Alles raus«. Nie pamiętam, jak wydostałem się z wagonu. Było to zamieszanie, krzyk, płacz i bicie. Gdzieś obok kazali się nam ustawić przed marszem. Rodziny się trzymały w jednym szeregu. Mamusia niosła Matěje, tatuś i my nieśliśmy nasze rzeczy. Dopiero w czasie marszu patrzyłem, gdzie jesteśmy. Był tam druciany płot, wielka brama i same budynki, wyglądało to strasznie przygnębiająco. W końcu doszliśmy do jednej wielkiej bramy, gdzie nam się kazali zatrzymać i tam nas zaczęli liczyć. Potem szliśmy po szerokiej drodze pomiędzy drewnianymi barakami do jednego z nich, gdzie musieliśmy położyć nasze rzeczy. Potem nas wywoływali i ustawiali w szeregu, na ręce nam dawali numery, Matějovi na nóżce, przyszywali numery na ubrania i czerwoną farbą robili na nich krzyż a na spodniach lampasy. Trwało to całą noc. Rano nas ustawili w szeregu, rzeczy musieliśmy zostawić w baraku i odprowadzili nas do sąsiedniego obozu, aż do tyłu. W tym budynku było wielkie pomieszczenie, gdzie wszyscy musieli się rozebrać do naga. To było okropne. Ludzie się nie chcieli rozbierać, ponieważ tam byli wszyscy razem, mężczyźni, kobiety i dzieci. Zaczął się krzyk, bicie i płacz”.
Na zdjęciu współczesny widok na Judenrampe, gdzie w maju 1943 r. przyjmowane były transporty do Auschwitz.

Usytuowanie tzw. Judenrampe

Fragment relacji Jana Češpivy, Czecha, zatrudnionego m.in. jako lekarz w tzw. Zigeunerlager: „Obóz cygański był czymś specyficznym w całym obozie Auschwitz. Był to bowiem obóz rodzinny, w którym mieszkali razem rodzice i dzieci. […] Jeżeli chodzi o dorosłych więźniów, mieszkali oni w barakach – stajniach bez okien, tylko z górnym światłem na stropie. Baraki miały wrota po obu stronach. Spali na pryczach w strasznych warunkach higienicznych. Jeden koc przypadał na 3 ludzi, czasem na całą rodzinę. Baraki nie były ogrzewane. Schyłek zimy w roku 1943 był bardzo mroźny i wiele osób zmarło na skutek przeziębienia połączonego z chronicznymi chorobami takimi jak zmniejszona wydolność oddechowa płuc, wady serca itp. Dotyczyło to głównie starszych osób”. Źródło: „Głosy Pamięci nr 7. Romowie w KL Auschwitz”, Oświęcim 2011, s. 96-97.
Zdjęcie tej części obozu (BIIe), gdzie mieścił się tzw. Zigeunerlager.

Barak drewniany na odcinku BIIa – widok współczesny. Baraki tego rodzaju znajdowały się także na odcinku BIIe.

Antonina Donga została przywieziona do obozu 28 stycznia 1943 r. transportem z dystryktu krakowskiego. Zarejestrowana została jednak w ogólnej serii numerowej – 32557 – z oznaczeniem Z (Zigeunerin).

Johann Holomek został przywieziony do obozu 8 marca 1943 r. Oznaczono go numerem Z 1237.

Stephanie Holomek została przywieziona do obozu 22 sierpnia 1943 r. z Czech i oznaczona numerem Z 9260.

Szkic sytuacyjny tzw. Zigeunerlager, opracowany przez byłego więźnia Tadeusza Joachimowskiego, który od wiosny 1943 r. pełnił funkcję Schreibera (pisarza) w tym obozie. Strona lewa (nieparzysta numeracja bloków): Blok 1 – magazyn żywnościowy Blok 3 – magazyn odzieżowy Bloki 5-27 – bloki mieszkalne Bloki 29 i 31 – Kindergarten (ogródek dziecięcy). Blok 29 przeznaczony był dla niemowląt, natomiast blok 31 dla dzieci, które potrafiły chodzić. Strona prawa (parzysta numeracja bloków): Blok 2 – podzielony na kilka części: część lewa – biuro kancelarii głównej, część prawa – biuro zatrudnienia więźniów, część tylna – kantyna Bloki 4-22 – bloki mieszkalne Bloki 24-32 – szpital obozowy.

Więźniarka przywieziona do obozu 1 października 1943 r. transportem z Krakowa. Zarejestrowana została jednak w ogólnej serii numerowej – 63745 z oznaczeniem Z (Zigeunerin).

Ponieważ w pierwszym okresie funkcjonowania odcinek BIIe był w dalszym ciągu w budowie, część mężczyzn zatrudniona była przy dokończeniu prac budowlanych, część zaś przy różnych pracach porządkowych. Później jednak znaczna większość nie miała stałego przydziału do pracy. Między innymi z tego powodu racje żywieniowe dla Romów były znacznie zaniżone i praktycznie ograniczały się do chleba (jeden bochenek rozdzielany był między 5 więźniów), ¼ łyżki marmolady z brukwi, ¼ litra tzw. herbaty oraz ¼ litra zupy obozowej. W pierwszych tygodniach osadzenia w obozie Romowie mieli jeszcze pewne zapasy żywności, jednak z upływem czasu i te się skończyły. Z powodu niewystarczającego wyżywienia oraz przy ogromnym zatłoczeniu obozu cygańskiego warunki higieniczno-sanitarne dramatycznie się pogarszały, a przez to dochodziło do częstych wybuchów epidemii, skutkujących wysoką liczbą ofiar śmiertelnych wśród Romów. Chorymi opiekowali się więźniowie – lekarze (Polacy i Żydzi) oraz personel pomocniczy. Pomimo wielkich starań i troski z ich strony, śmiertelność wśród Romów była ogromna. Utworzona apteka szpitalna wyposażona była tylko w najbardziej podstawowe środki lecznicze, zupełnie niewystarczające wobec skali zachorowań w obozie.
Na zdjęciu Francis Reisz, Obóz cygański
Zbiory PMA-B

Relacja Tadeusza Śnieszki, lekarza m.in. w Zigeunerlager w Birkenau: „Obóz cygański w Brzezince mieścił się na odcinku BIIe. Po stronie prawej obozu cygańskiego znajdował się obóz BIIf, w którym później ulokowano obóz szpitalny męski, a po stronie lewej w obozie BIId ulokowano więźniów pracujących. Środkiem obozu cygańskiego przebiegała ulica. W obozie było 32 mieszkalne baraki (drewniane). Po prawej stronie ulicy była numeracja parzysta, po lewej nieparzysta. Wzdłuż baraku mieszkalnego biegł ciąg kominowy. Dzielił on barak na dwie części, a równocześnie tworzył długi stół. Po obu stronach stały trzy kondygnacje prycz. Cyganie mieszkali rodzinami. Jedna prycza była mieszkaniem jednej rodziny. Gnieździło się na niej 8 do 10 osób. W jednym baraku mieszkało około 800 osób”.
Źródło: APMA-B, Zespół Oświadczenia, t. 15, s. 50.
Na zdjęciu wnętrze drewnianego baraku mieszkalnego na odcinku BIIa – widok współczesny.

Skierowanie do Instytutu Higieny SS w Rajsku z 12 listopada 1943 r. dotyczące badania krwi, w związku z podejrzeniem tyfusu u więźniarek z obozu BIIe: Lisetty Weiss, nr obozowy Z-156, Amandy Brzeziński nr Z-4555 i Hedwig Rose nr Z-8882. Skierowanie podpisane zostało przez lekarza naczelnego Zigeunerlager Josefa Mengele.

Karta personalna więźnia Jana Bladycza, zarejestrowanego w obozie 28 stycznia 1943 r. i oznaczonego numerem 95224 oraz kategorią Sch. Pole (polski więzień polityczny). W rubryce Beruf wpisano Landarbeiter, w nawiasie Zig. (Zigeuner), ponadto w rubryce Rasse wpisane ar. Zig. Nieliczni Romowie, pomimo istnienia Zigeunerlager, umieszczani byli dalej w obozie i rejestrowani w serii ogólnej.

Obozowy akt zgonu Marie Pajer (nr obozowy Z-4905), która zmarła w obozie 9 października 1943 r. Śmierć więźniarki potwierdził doktor Mengele.

Fragment Księgi Głównej Zigeunerlager, z wpisem Marie Pajer, numer obozowy Z – 4905. Marie Pajer zmarła w obozie 9 października 1943 r.

Od końca maja 1943 do sierpnia 1944 r. doktor Josef Mengele SS-Hauptsturmführer sprawował w „obozie cygańskim” funkcję lekarza naczelnego. (Jednocześnie jako lekarz obozowy pełnił służbę w szpitalach i ambulatoriach znajdujących się w innych częściach obozu.) Na polecenie Instytutu Badań Antropologicznych i Biologiczno-Rasowych przy Instytucie cesarza Wilhelma w Berlinie-Dahlem Mengele rozpoczął badania antropologiczne na różnych grupach rasowych, głównie na Romach, oraz na bliźniętach, zwłaszcza jednojajowych. Część baraku łaźni (sauny), usytuowanego za blokiem 32, przeznaczona była na jego pracownię, w której przeprowadzał badania antropometryczne, serologiczne, morfologiczne (dokonywał np. wymiennego przetaczania krwi między bliźniętami), zarażał dzieci tyfusem w celu sprawdzenia, czy reagują na tę chorobę jednakowo, czy różnie. Niektóre eksperymenty nie miały jednak żadnego medycznego uzasadnienia, jak np. połączenie żył i innych części ciała dwóch chłopców, na wzór bliźniąt syjamskich. Ostatnim elementem eksperymentu było uśmiercanie bliźniąt i wnikliwa analiza porównawcza poszczególnych organów w trakcie przeprowadzania sekcji zwłok. Dokonywał ich na polecenie Mengelego oraz naukowo opracowywał więzień, lekarz patolog Miklos Nyszli.
Na fotografii Josef Mengele, SS Hauptsturmführer, lekarz obozowy.

Zlecenie przeprowadzenia przez Instytut Higieny w Rajsku sekcji zwłok Antoniego Ruzicka nr Z 4954, zmarłego na nomę w obozie familijnym dla Romów w Birkenau (BIIe).

Miklós Nyiszli: „[…] spoglądam przez ogrodzenie. W sąsiednim obozie aż się roi od śniadych, biegających nago, bawiących się dzieci. Barwnie ubrane kobiety o pięknych kreolskich rysach, na wpół obnażeni mężczyźni, młodzi, starzy – razem pomieszani – siedzą na ziemi stoją grupkami, rozmawiają, patrzą na igrające dzieci.
[…] »Ciekawostką« cygańskiego obozu jest umieszczony tam barak eksperymentalny. Kierownikiem laboratorium jest dr Bertold Epstein, pediatra światowej sławy, profesor zwyczajny Uniwersytetu w Pradze. Już od czterech lat jest więźniem kacetu. Jego asystentem jest dr Bendel, docent wydziału lekarskiego w Paryżu.
Badania prowadzone są w trzech kierunkach. Pierwszy – to modne ostatnio badania nad zagadnieniem bliźniactwa, które nabrały rozmachu po urodzeniu się pięcioraczków w Kanadzie. Drugi – to badania fizjologii i patologii skarlenia. Trzeci – to badania przyczyn i metod leczenia noma faciei – raka wodnego, czyli inaczej zgorzeli policzka”.
Źródło: Miklós Nyiszli, „Byłem asystentem doktora Mengele”, Warszawa 1996, s. 21-22.

Pismo naczelnego dentysty obozowego kierujące bliźnięta romskie na badania stomatologiczne. Bliźnięta były w różnym wieku, najmłodsza para miała 7 lat, najstarsza 67. Do obozu przywiezieni zostali z terenu Protektoratu Czech i Moraw, z Niemiec i z Wiednia. Karl przywieziony został 31 marca 1943 r. z Wiednia, oznaczony numerem Z 5645 i osadzony w obozie romskim w Birkenau. Hermann przywieziony został transportem zbiorowym 9 kwietnia 1943 r., oznaczony numerem 113336 z ogólnej serii więźniarskiej i osadzony w obozie męskim. Bracia spotkali się na terenie obozu i razem skierowani zostali na badania stomatologiczne.

Kiedy w obozie cygańskim pojawiła się noma, Mengele rozpoczął badania nad jej przyczyną i metodami jej leczenia. W jednym z pomieszczeń bloku 22 umieścił więźniów, profesora pediatrii Bertolda Epsteina i lekarza dermatologa dr. Rudolfa Weisskopfa-Vitka, którzy przeprowadzali zlecone im przez niego badania. Na zdjęciu skierowanie do Instytutu Higieny SS w Rajsku z 6 listopada 1943 r. dotyczące badania głowy więźnia o numerze obozowym Z-2078, który zmarł z powodu raka policzka (Noma).

Innym obszarem „badań” doktora Mengele były osobliwości biologiczne np. różny kolor oczu u jednej osoby, nazywany heterochromia iridis. Wielu więźniów romskich cierpiących na różnobarwność tęczówki zostało zamordowanych w obozie na polecenie Mengelego. Uzyskane w ten sposób próbki gromadzono w baraku sauny obozowej, a następnie jako zakonserwowane preparaty wysyłano do badania do Instytutu Badań Antropologicznych i Biologiczno-Rasowych przy Instytucie cesarza Wilhelma w Berlinie-Dahlem lub do Akademii Medycznej SS w Grazu.

Relacja Dinah Gottliebovej, więźniarki żydowskiej, przywiezionej do obozu z getta w Terezinie, oznaczonej numerem 61016:
[…] Dr Mengele nie był zadowolony z fotografii Cyganów. On chciał uzyskać naturalne, wierne odcienie koloru ich skóry. Dał mi aparat fotograficzny, kazał spojrzeć w niego i spytał, czy potrafię tak wiernie wykonać portrety Cyganów. Odpowiedziałam, że spróbuję i od tego dnia codziennie rano esesman Plagge – o ile sobie dobrze przypominam – Unterscharführer, przyjeżdżał po mnie na rowerze i konwojował mnie do Zigeunerlager. Był to bodajże luty 1944 r. Pracowałam w pokoju w saunie, obok biura dr. Mengele. Dostałam karton, pędzle, farby akwarelowe i dwa krzesła. Na jednym siedziałam, a drugi służył mi za sztalugę. „Modele” przyprowadzał dr Mengele. Były to przeważnie młode Cyganki, reprezentujące pewną okolicę lub kraj. Pamiętam, że wykonałam 10 – 12 ich portretów. […] Wykonanie jednego portretu trwało około 2 tygodni. Każdy portret dr Mengele dokładnie oglądał. Czasem zalecał wykonanie drobnych poprawek czy uzupełnień. Gdy portret był gotów, zabierał go do siebie. (…)
Źródło: APMA-B, Zespół Oświadczenia, t. 102, k. 70-78.

Na zdjęciu: Portrety więźniów z obozu romskiego, namalowane przez Dinah Gottliebovą. Polecenie wykonania portretów wydał naczelny lekarz obozu romskiego Josef Mengele.

Na terenie Zigeunerlager w różnych okresach jego funkcjonowania przebywało łącznie około 11 tys. dzieci, w tym 378, które właśnie tam przyszły na świat. Wszystkie dzieci urodzone w obozie zmarły, większość wkrótce po narodzeniu, pozostałe zostały zamordowane podczas likwidacji obozu. Wiele spośród nich cierpiało z powodu chorób. Umieszczane były w bloku szpitalnym, gdzie mogły liczyć jedynie na troskę pracujących tam więźniów – personelu medycznego, którzy pomimo wielkich wysiłków nie byli w stanie pomóc umierającym małym pacjentom. Na terenie obozu romskiego założono z polecenia doktora Mengele tzw. Kindergarten, rodzaj żłobka i przedszkola, w którym przebywały dzieci do lat 6, w tym także te, które były obiektem zainteresowań doktora Mengele. Na zdjęciu: jedna ze stron Księgi Głównej obozu cygańskiego dla mężczyzn. Figurują na niej chłopcy urodzeni w obozie rodzinnym dla Romów. W rubryce „miejsce urodzenia” wpisano Birkenau.

Fragment relacji Jana Češpivy, Czecha, zatrudnionego m.in. jako lekarz w tzw. Zigeunerlager. „Obóz cygański był czymś specyficznym w całym obozie Auschwitz. Był to bowiem obóz rodzinny, w którym mieszkali razem rodzice i dzieci. Dzieci były w ciągu dnia w tak zwanym Kindergarden (przedszkole), gdzie opiekowały się nimi ofiarne więźniarki. W ciągu dnia tam było mniej więcej 250-300 dzieci w wieku do 12 lat. Trudno było oszacować ten wiek, ponieważ dzieci były słabe, źle rozwinięte fizycznie, tak więc nawet będąc lekarzem, nie mogłem stanowczo określić, w jakim są wieku”. Źródło: „Głosy Pamięci nr 7. Romowie w KL Auschwitz”, Oświęcim 2011, s. 96-97. Na zdjęciu: jedna ze stron Księgi Głównej obozu cygańskiego dla kobiet. Figurują na niej dziewczynki urodzone w obozie rodzinnym dla Romów. W rubryce „miejsce urodzenia” wpisano Birkenau.

Zamówienie z dnia 13 maja 1943 r. na 3000 łyżek i tyle samo misek dla Kindergarten Zigeumerlager.

Elisabeth Emmler z dziecmi: Wally, Ali i Oskarem. Do obozu przywieziony został także najmłodszy syn Paul. Wszyscy zginęli w obozie Birkenau.

Akt zgonu 5-letniego Aliego Emmlera. Jak wpisano w dokumencie, zgon dziecka w obozie stwierdził dr Mengele.

Pismo dr. inż. Heinza Kammlera do Głównego Zarządu Budowlanego Waffen SS i Policji w Auschwitz, z dnia 24 kwietnia 1943 r., mówiące o zanieczyszczeniu wody w Zigeunerlager i wysokiej śmiertelności wśród dzieci poniżej 10. roku życia.
Tłumaczenie dokumentu:
„Niniejszym pismem szef Grupy Urzędów D informuje, że z powodu zbyt wysokiego zanieczyszczenia wody w nieckach do mycia liczba zgonów dzieci poniżej dziesiątego roku życia jest nieproporcjonalnie wysoka. W celu zapobieżenia wybuchowi epidemii należy w miejscu istniejących niecek zainstalować natychmiast ażurowe rury, z których „dyszy” mogłaby wypływać woda przeznaczona do mycia, nie narażona na zanieczyszczenie z zewnątrz. Proszę o przedłożenie informacji o tym do 5.5.1943”.
Szef Grupy Urzędów C Dr inż. Kammler SS-Brigadeführer und Generalmajor der Waffen SS.

Fragment wspomnień Else Baker:
[…] Cały czas byłam w baraku. Nie brano mnie do pracy – byłam przecież jeszcze dzieckiem. Wiele strasznych rzeczy, jakie przeżyłam zrozumiałam naprawdę dopiero o wiele później. Jako ośmiolatka nie wyobrażałam sobie, w ogóle co to jest niegodziwość. Było tak wielu ludzi bardzo chorych i ogromnie wychudzonych; niektórzy mieli ataki, wielu wisiało martwych na elektrycznym ogrodzeniu. Dopiero później, już jako dorosła, rzeczywiście zrozumiałam, że było to piekło na ziemi.
[…] Nigdy nie zobaczyłam w Auschwitz mojej matki. Trójkę mojego rodzeństwa poznałam w Auschwitz, bo przywieziono ich tam latem 1944 roku. wszyscy byliśmy blondynami o niebieskich oczach. Dieter i Uwe byli bliźniakami, Elisabeth nosiła okulary. Ta trójka nie pojechała ze mną do Ravensbrück, tylko moja młodsza siostra, Rosemarie, którą wciśnięto mi dosłownie do rąk, w wagonie bydlęcym. Powiedziano mi: to twoja siostra. […] Do Ravensbrück przybyliśmy nocą, wysiedliśmy i musieliśmy długo czekać. Podczas wysiadania ktoś przyszedł i zabrał mi Rosemarie, nie miała nawet trzech lat. To był ostatni raz, jak ją widziałam. Dopiero o wiele później dowiedziałam się, że przeżyła: mieszka obecnie w Szwajcarii.
Źródło: Else Baker, Nie zobaczyłam w Auschwitz mojej matki…, [w:] Pro Memoria, nr 10, Oświęcim 1999, str.89-92.

Zigeunerlager w Birkenau istniał do 2 sierpnia 1944 roku. Wieczorem tego dnia pozostałych w obozie prawie 3 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci załadowano na samochody ciężarowe i wywieziono do komory gazowej. Romowie próbowali stawiać opór, który jednak esesmani brutalnie złamali. Zlikwidowanie obozu rodzinnego dla Romów nie oznaczało całkowitej nieobecności Romów w społeczności więźniarskiej [raczej oznaczało, ponieważ Romów z poniższych transportów zabito w komorach gazowych]. Dwa miesiące później, 18 października 1944 roku, z obozu Buchenwald przywieziono do Birkenau 218 Romek (49 z Kommando Altenburg, 168 z Kommando HasaG-Taucha), które już poprzednio przebywały w obozie Birkenau. Z kolei 26 września 1944 roku przywieziono z obozu Buchenwald 200 więźniów. Byli to Romowie, w większości chłopcy, wywiezieni z Auschwitz 2 sierpnia 1944 roku.Widok obozu Birkenau.
Na pierwszym planie obóz męski BIId, w głębi baraki obozu BIIe (prawdopodobnie już po zlikwidowaniu Zigeunerlager) z widoczną, po lewej stronie, kuchnią obozową.

Na zdjęciu widok obozu Birkenau zimą 1944/1945. Na pierwszym planie baraki obozu BIIe.

Wykaz zatrudnienia więźniów w KL Auschwitz II z dnia 1 sierpnia 1944 r. (na dzień przed likwidacją Zigeunerlager). W rubryce Zigeunerlagerstärke (Stan obozu cygańskiego) wpisano 2885 osób. Ponadto jako Hilfsarbeiter (pomocnik) zarejestrowany został 1 Rom (Zig.) w obozie BIIa (kwarantanna męska) oraz 5 w BIId (obóz męski). W szpitalu obozowym BIIf przebywało 7 Romów. Łącznie w obozie przebywało 2898 Romów.

Wykaz zatrudnienia więźniów w KL Auschwitz II z dnia 3 sierpnia 1944 r. (dzień po likwidacji Zigeunerlager). Nie uwzględniono już odrębnej rubryki Zigeunerlagerstärke (Stan obozu cygańskiego). W rubryce dot. więźniów przeniesionych z obozu (Überstellung Zig.) znalazła się natomiast informacja o 1408 Romach wyselekcjonowanych wcześniej do transportu, który wyruszył z Auschwitz tuż przed likwidacją. Natomiast na odcinku BIIe (byłym obozie dla Romów) osadzono już nowych więźniów, przywiezionych z Węgier Żydów.

Meldunek obozowego ruchu oporu z 21 sierpnia 1944 r., w którym stwierdzono, że w Auschwitz I było 9 więźniów Romów, natomiast w Auschwitz III-Monowitz 25. Łącznie w obozach tych przebywało wówczas 34 więźniów Romów.

Szacuje się, że do Auschwitz deportowano około 23 tys. Romów – mężczyzn, kobiet i dzieci. Około 21 tys. zostało zarejestrowanych (w tym także dzieci, które przyszły tutaj na świat). Były też przypadki, kiedy Romów nie rejestrowano w obozie, a bezpośrednio kierowano do komór gazowych. Tak się stało z transportem około 1,7 tys. polskich Romów, mężczyzn, kobiet i dzieci, przywiezionych do Birkenau 23 marca 1943 roku z Białegostoku. W obawie przed epidemią tyfusu plamistego, którego przypadki stwierdzono u przywiezionych, władze obozowe skierowały tę grupę bezpośrednio na zagładę. Ze wspomnianej liczby około 23 tys. Romów deportowanych do KL Auschwitz około 21 tys. straciło życie w obozie. Większość z nich zmarła z powodu chorób, głodu lub katastrofalnych warunków sanitarnych, pozostałych zamordowano w komorach gazowych.

Na zdjęciu ocalone przez polskich więźniów główne księgi obozu romskiego obejmujące 20 982 nazwiska Romów i Romek osadzonych w obozie. Stanowią one obecnie niezwykle cenne źródło informacji o zagładzie Romów w Auschwitz.

Na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w bloku 13 istnieje wystawa upamiętniająca zagładę Romów i ukazująca szczególny wymiar nazistowskiego ludobójstwa popełnionego na Romach w okupowanej przez nazistów Europie.

Pomnik upamiętniający ofiary obozu rodzinnego dla Sinti i Romów na terenie byłego obozu Auschwitz II-Birkenau, odcinek BIIe.