Dört Ayaklı Belediye

Köpekler İstanbul kent tarihinde birbirini izleyen iki farklı dönem yaşadılar. Fetih’ten Tanzimat’a uzanan dört yüzyıllık ilk dönemde gündelik hayatı insanlarla paylaştılar. Bu birlikteliğin zemininde, köpeklerin İstanbul’a fetih ordusuyla girdiğine ilişkin “halk islâmı”nın güçlü inancı ve yine aynı inaçtan kaynaklanan merhamet duygusu vardı. Klasik dönemde, tıpkı insanlar gibi birer mahalle sakini kabul edilmişlerdi. Beledî ve kolluk görevlerini üstlenmişler, içe dönük mahalle hayatında yerleşik nüfusu yabancılara karşı korumuşlar ve kentin aslî unsurları arasında yerlerini almışlardı. Hiç kuşku yok ki bu dönem İstanbul köpeklerinin Altın Çağı’ydı. Bu mutlu saltanat yıllarını, 19. yüzyıl başlarından itibaren gündelik hayat dokusunda etkileri görülmeye başlayan modernleşme hareketleri izledi. Yeni dönemde köpekler, Tanzimat modernleşmesinin yaratıcı değil, ama taklitçi uygulamalarından kendi hesaplarına düşen dışlayıcı payı aldılar.

“Müslümanlar köpekleri murdar saymalarına, onlara el sürmek veya evlerine almaktan kat’i surette kaçınmalarına rağmen çoğalmalarına engel olmayı hiç düşünmezler. Köpeklerin bir faydası da sokağa atılan çöplerin, süprüntülerin temizlenmesine yardımcı olmalarıdır. Sokaklarda uzun bir sırık üzerine dizilmiş ciğer, yürek vs. gibi sakatatı taşıyan adamların dolaştığı görülür. Mahallenin köpeklerini sevindirmek isteyen zenginler bunları çok ucuza satın alıp köpeklere verirler. Dişi köpeklerin ve yavrularının barınmaları için evlerinin kapısında küçük kulübeler yaptıranlar, içini samanla döşeyenler, her gün ekmek ve et verenler de yok değildir. O kadar ki bazılarının öldüklerinde belirli sayıda köpeğin beslenmesi için para vasiyet ettikleri de olur.” Olivier, 1793

“Galata’ya yanaştık; karaya çıkar çıkmaz rıhtımlardaki canlılığa, hamallar, tüccarlar, denizciler kalabalığına baktım. Kadınlara hemen hemen hiç raslanmaması, tekerlekli arabaların yokluğu, sürü sürü sahipsiz köpekler, bu yaman şehrin ilk gözüme çarpan üç özelliği oldu.” François-René de Chateaubriand, 1806

Türkler canlı cansız bütün yaratıklarla barış içinde yaşıyorlar; ister ağaçlar ister kuşlar ya da köpekler olsun, tanrının yarattığı her şeye saygı gösteriyorlar; hayırseverlikleri bizde terk edilen ya da zulüm gören bu zavallı türleri de kucaklıyor. Bütün sokaklarda yer yer mahallenin köpekleri için su dolu kaplar var.” Alphonse de Lamartine, 1833

“Şehrin bütün sokaklarını dolduran evsiz köpeklerin yatması için sokaklar boyunca belli aralıklarla yapılmış küçük hasır kulübeleri anmadan geçemeyeceğim. Köpekler bunların içinde birbirine iyice sokulmuş yatıyorlardı. Mahalle sakinleri, kibar dilencilerin benimsenmiş ifadesiyle ‘geçim için tamamen hayırseverlere muhtaç’ bu sahipsiz ve başıboş hayvanlara sığınak sağladıkları gibi her gün yiyecek de veriyorlar. Çerçöple beslenen bu hayvanların, basit içgüdü sınırlarını aşan, bir tür iç ekonomi uyguluyor olmaları da ilginç bir olgu; hepsinin belli bölgeleri veya uğrak yerleri var. Komşularının hakkına dadanan hayvanın vay haline.” Julia Pardoe, 1836

“Şikayet edercesine bağıran yüzlerce köpek çayırda toplanmıştı. Biraz sonra omuzlarına aldıkları uzun bir sırıkla, ikişer ikişer, koskoca kazanları taşıyan topçu askerlerinin dışarı çıktığını gördük. Köpekler, sevinçle havlamaya başladılar. Yanımdan geçen bir İtalyan, ‘Köpeklere verilen çorba bu; şanslı bu yaratıklar’ dedi. Köpeklerin, Kostantinopolis’te gördüğü itibar, yolları, genellikle oralara atılan hayvansal maddelerden temizlemelerinden kaynaklanıyor. Onlarla ilgili dini vakıfların, köpeklerin camilerin girişinde ve çeşmelerin yakınında kolayca buldukları su yalaklarının başka bir amacı yok kuşkusuz.” Gérard de Nerval, 1843

“Şehrin her yerinde sokaklara yatmış uyuyan köpekler var. Grand Rue de Pera’daki köpekler sanki nöbet bekliyor. Her gün bir sürü at arabasının önünden çekilmeleri gerektiği için böyle bir havaya girmişler ve yüzlerindeki o ifade hemen anlaşılıyor. Bu caddenin sınırları dışındaki hiçbir köpekte ise bu ifade yok. Ötekilerin hepsi uykuda, hiç nöbet de tutmuyorlar. Padişah bile geçse kımıldamazlar. Bu köpekler şehrin çöpçüleri ve onların resmi görevi bu! Zor bir iş üstelik. Ancak onların korunmasını sağlıyor. Kavun kabukları ve çürük üzümlerden her türlü pisliğe kadar ne olursa yiyorlar, ölü dostları ve akrabaları dahil.” Mark Twain, 1862

“İstanbul devasa bir köpek kulübesidir. Herkes buraya adım atar atmaz bunun farkına varır. Köpeklerin hepsi birden tasmasız, isimsiz, evsiz, kuralsız ve son derece özgür bir serseriler cumhuriyeti oluştururlar. Miskinlik, İstanbul köpeklerinin en belirgin özelliğidir. Sokağın ortasında beşli, altılı, onlu sürüler halinde ya dizilip ya halka olarak kıvrılıp, hayvandan çok tezek yığınına benzer bir şekilde yatarlar ve orada sağır edici bir velvelenin ve hayhuyun içinde gün boyunca uyurlar. Sokakların canlı süpürgesidir köpekler. Domuzların ağzını sürmediği şeyleri bunlar hapır hupur yerler. İstanbul’un köpek nüfusu da insan nüfusu gibi mahallelere ayrılmıştır. Her mahalleyi, her sokağı mesken tutan ya da sahiplenen belli köpekler, akrabaları ve arkadaşları oradan hiç ayrılmazlar ve yabancıları da sokmazlar. Bir tür devriye hizmeti üstlenirler. Muhafız birlikleri, ileri karakolları, devriye gezen ve teftişte bulunan nöbetçileri vardır.” Edmondo De Amicis, 1874

“Derisi, kılları, kemikleri, yağı, kasları, genel olarak albüminli maddeleri, hatta bağırsaklarıyla bir sokak köpeğinin değeri 3 ila 4 franktır. Şehirde 60.000 ila 80.000 köpek bulunmaktadır; bu da 200-300.000 franklık bir değere tekabül eder. Köpekleri itlaf işinin ihaleyle bir vekile havale edilmesi, onun da şehrin dışındaki çeşitli noktalara deri, et ve yağın ekonomik olarak işleneceği yerler kurması kabil değil midir? Bu yerlerde hava geçirmez bir oda olur, oda bir gaz borusuna ve hayvanın kullanılabilir ürünlerini işlemek için donatılmış bir parçalama atölyesine bağlanır. Hayvanlar geceleri gizlice yakalanıp Avrupa’dakilere benzeyen kafesli arabalarla hemen nakledilebilir. On merkez kurulsa, her biri günde yüz köpeği işleyebilir. İki ay içinde itlaf biter, bu operasyon şehre de hayır işlerinde kullanılacak bir kâr bırakır.” İstanbul Pasteur Enstitüsü Müdürü Dr. Remlinger, 1910

“Evet, her şey gönlümce, ama köpekler ortada yok, her yerde dolanmalarına alıştığımız, zararsız, uysal, şöyle bir dokununca oldukça duygulanan cana yakın köpekler. Onlar mahalle aralarında gece bekçiliğine çıkar, sokakları temizler, küçük çocukları kollarlardı. Bu ülkeye II. Mehmed’in ordularının ardınca gelmişlerdi, buraya sonsuzluğa dek yerleştiklerini sanıyorlardı, şimdiye değin kendilerine hiç kötülük etmeyen insanlara güvenleri tamdı, ama ‘gelişme’yi ve Levantenlerin hükümet işlerine burunlarını sokacaklarını hesaba katmamışlardı; hiç kimseyi ısırmadıkları dört ya da beş yüzyıllık bir bağlılıktan sonra bu bahar kırımların en acımasızına hüküm giydiklerini gördüler.” Pierre Loti, 1910

Sokak köpekleri... Yüzyıllardır bizimle birlikteler. İstanbul’un toplumsal serüveninde önemli rol üstlendiler, kendi bağımsız yönetimlerini kurdular, törel değerlerini geliştirip ortak yaşam anlayışına şaşmaz bir doğrulukla sahip çıktılar. Tıpkı İstanbul halkı gibi ayrıcalıklı sınıflara yabancıydılar; belli bir standartı değil, kültürel karışımı temsil ettiler. Yurtları, İstanbul mahallesiydi; yani yaşlısıyla, çocuğuyla, meczubuyla, hacısıyla hocasıyla, kabadayısıyla bizim mahalle. İstanbul evrenini oluşturan bütün bu küçük dünyalar, merhamet duygusunun yörüngesinde bize özgü bir hayatın kozasını ördüler.