Ahşap İstanbul

İstanbul manzarasında 20. yüzyıl içlerine kadar ahşap yapılar belirleyici olmuştur. Dramatik bir süreç içinde, bu evler yok olmuştur. Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul şubesi, geçmişi 1960’lı yıllara kadar ulaşan birçok araştırmada, İstanbul ahşap yapılarıyla ilgilenmiştir. Bu araştırma çalışmalarının bütününe bakıldığında, Amcazade Yalısı’yla 17. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyılın başlarına ait Büyükada’daki bir konuta varan zaman dönemine ilişkin genel bir fikir edinilebilmektedir. Tipolojik olarak, Boğaziçi’nin muhteşem yalılarından Zeyrek’te bulunan küçük burjuva konutlarına kadar eski ahşap evlerin tüm çeşitliliğine yer verilmiştir. Kapsamlı olarak belgelenen Zeyrek mahallesi, sergide ayrı bir bölümde yer alacaktır. Sergide özellikle ahşap evlerin yapım tekniğine de yer verilmiştir, bu bağlamda eski çalışma dünyasına ait tarihi araç gereçler ve Amcazade Yalısı’nın ayrıntılı bir konstrüksiyon maketi görülebilmektedir. Sergi, Alman Arkeoloji Enstitüsü arşivinden birçok tarihi fotoğrafla tamamlanmıştır.

Olasılıkla İstanbul’un en eski bu ahşap evi 17. yy’dan olup Anadoluhisarı’nın kuzeyindedir. Şimdi artık bulunmayan büyük bir yapı kompleksinin divanhanesidir. Amcazade Yalısı, muhteşem iç dekoruyla Osmanlı yapı sanatının en önemli kanıtları arasındadır. İlk kez 2007 yılında konstrüksiyonu da dahil, ayrıntılı bir rölövesi yapılmıştır. Bulunduğu kötü duruma rağmen, bu narin yapı hâlâ güzelliğini ortaya koymaktadır.

Çengelköy’de bulunan bu yalı 18. yy sonlarında yapılmıştır. Yalı, ortadan yok olan büyük bir yapı topluluğunun harem dairesidir. Yapı, olağanüstü mekân anlayışı açısından, döneminin Osmanlı yapı sanatının en önemli eserler arasında yer almaktadır. 2004 yılında yapılan araştırmalarda özellikle biçimsel yaklaşılmışsa da, tavan planından anlaşılacağı üzere, mimari bezemeler de incelenmiştir.

Prof. Halet Çambel’in Arnavutköy’deki konutu, 19. yy’ın ilk çeyreğinde yapılmış olmalıdır. 1978 yılında ayrıntılı bir rölövesi yapılmıştır. Bir zamanlar tam deniz kenarında olan, yalın, asil bu yapının bezemelerinden büyük bir kısmı günümüze kalmıştır. Set set yükselen geniş bahçesi de korunagelmiştir.

Altunizade’deki Mazlum Ağa Köşkü, İstanbul’un kent dışında -geniş bahçeler içinde- pavyon benzeri, bağımsız yazlık ev plan tipini temsil etmektedir. Olasılıkla 1860 yıllarında av köşkü olarak yapılmış olan yapı 1978 yılında belgelenmiştir. Günümüzde İstanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu tarafından kullanılmaktadır. Fakat özgün doğal bağlamından kopuk durumdadır.

Tarabya’daki Alman Büyükelçiliği tarihi yazlık konutu, 1880’li yıllarda daha eski bir yalının yerine inşa edilmiş olan bir grup ahşap evden oluşmaktadır. Geniş koru, 1880’de II. Abdülhamit tarafından Alman devletine armağan edilmişti. Özellikle ana binada – Büyükelçilik konutunda – zengin bir cephe etkisine ulaşmak amacıyla oryantal formları kullanma çabası belirgindir.

İstanbul’un diğer bölgelerindeki mevcut tarihi ahşap evlerin büyük bölümü halen Adalar’da bulunmaktadır. Bunlara, Büyükada Altın Ordu Cad. 20 numara’daki, olasılıkla 1900’lü yılların hemen başında inşa edilmiş olan ev de dahildir. Oturduğu parselin küçüklüğüne karşın, bu mütevazı, küçük burjuva binasına cumba gibi unsurlarla gösterişli bir etki kazandırılmaya çalışılmıştır. Altın Ordu Cad. 20 numara’da bulunan ev, 1920’li yıllarda yerini yığma binaların aldığı İstanbul ahşap evlerinin son kuşağını temsil etmektedir.

Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) civarında bulunan, şehrin eski kesimine ait mahalle, tarihi yarımadanın 20. yüzyılın başlarındaki büyük yangınlardan ve ardından gelen yenilemelerden sonra eski haliyle kalabilmiş çok az bölgesinden biridir. Burada 1970’li yıllarda büyük, bitişik nizam ahşap evler hâlâ korunagelmiş durumdaydı. Bu durum, o zamanki şube müdürü Wolfgang Müller-Wiener tarafından hayata geçirilen ve Johannes Cramer (TU Darmstadt) tarafından yürütülen benzersiz ve geniş kapsamlı bir belgeleme projesi için bir fırsat ,oluşturuyordu. Projeye aynı zamanda Karlsruhe ve İstanbul Üniversiteleri de katkıda bulunmuşlardır. 1977-1978 yıllarında 50 kadar ahşap ev mevcut durumuyla kayda geçirilmiş, ancak sonuçta tüm mahalle ölçülmüş ve belgelenmiştir. Binaların yalnızca küçük bir bölümünün 1900’den önce inşa edilmiş olduğu, ancak bununla birlikte mahallenin yapısı ve mimari tarzının önemli ölçüde daha eski gelenekleri yansıttığı görülmüştür. 1977/78’de kaydedilen yapıların birçoğu ne yazık ki artık bulunmamaktadır.

Zeyrek ahşap evlerinin geniş kapsamlı olarak araştırılması, binaların yapılış tarzına ve özelliklerine ilişkin eşsiz bilgiler sağlamıştır. Binaların kötü durumda bulunuşu, çoğunlukla yapı iskeletinin açıkta kalmasına neden oluyordu. Burada en basit binalarda da çoğunlukla meşe ağacı kullanılmıştır. Cephelerin ahşap kaplaması, birçok örnekte garip bir biçimde 1900’lerde moda olan sac kaplamayla değiştirilmiştir. Bazı cephelerde, Osmanlı İmparatorluğu’nda 1900’den başlayarak yaygınlık kazanan ve ahşap evlerden oluşan bölgelerde çok önem taşıyan yangın sigortasına ait plakalar bulunmuştur. Son olarak, 1970’li yıllarda birçok yapının çatısında geleneksel alaturka kiremit kullanıldığı görülmüştür.