“Je ziet mensen – mannen en vrouwen – naar een schilderij kijken, waaraan ze allemaal andere emoties beleven, soms heel heftige. Afzonderlijk en met elkaar. Dan gebeurt plotseling dat onverwachte. Dat vertel ik niet, dat is zo visueel, dat het niet goed te vertellen is. Enfin, kom maar kijken.”
In een interview uit 1973 kondigde Jiří Kylián op deze wijze zijn debuut aan bij Nederlands Dans Theater: met het ballet ‘Viewers’ dat in première ging op 26 november 1973.[1] De impact van Kylián’s “onverwachte” was enorm en zou tot op de dag van vandaag duizenden mensen weten te intrigeren en inspireren. Dit tweede decennium uit de bestaansgeschiedenis van NDT wordt gekenmerkt door de komst van deze Tsjechische choreograaf en de oprichting van een tweede gezelschap voor jonge en getalenteerde dansers. Om dit te bereiken moest het gezelschap echter enkele obstakels aan het begin van de jaren zeventig overwinnen.
Na de successen van de jaren zestig was het gezelschap aanzienlijk gegroeid. Het aantal dansers was toegenomen, van 16 naar 27, en daarnaast werd de groep nu geprogrammeerd op grote podia in Nederland en het buitenland. Gemiddeld reisde het gezelschap tevens zo’n twee maanden per jaar. Het repertoire werd nog steeds beheerst door de vertrouwde klassieke en moderne idealen en een visie getekend door een groot “respect voor de traditie achter ons en een vitale nieuwsgierigheid voor innovatieve vormen van vandaag en de ontwikkelingen van de toekomst”.[2] Aan het begin van de jaren zeventig was de groep echter zoekende naar een herdefiniëring van de lange termijnvisie. Een aantal dansers was ontevreden over het gevoerde beleid; het gezelschap zou te conventioneel zijn geworden en vervreemd zijn geraakt van originele doelstellingen, waarin experiment en individualisme de boventoon voerde. Vlak achter elkaar verlieten enkele kopstukken – Benjamin Harkarvy, Hans van Manen en Glen Tetley – het gezelschap.[3]
Een “freewheel situation”
In 1970 werd Jaap Flier, bekend als danser en veelbelovend choreograaf, benoemd tot artistiek directeur. Onder zijn leiding kwam onderzoek en experiment, zoals zichtbaar in zijn bijzondere choreografie ‘Hi-Kyo’ (1970), wederom centraal te staan. Een aantal dansers was echter ontevreden over deze nieuwe koers en meende dat hiermee de klassieke techniek langzaam maar zeker afbrokkelde. Dansers als Alexandra Radius en Han Ebbelaar verlieten dan ook begin seizoen 1972/1973 het gezelschap. Carel Birnie, één van de oprichters die nog altijd de rol van zakelijk directeur vervulde, zou later verklaren deze periode te beschouwen als “een freewheel situatie” die misschien niet altijd wenselijk was, maar wel aansloot bij het karakter van het gezelschap. Geen museumrepertoire, maar een laboratoriumtheater waar “nieuwe dingen” worden gemaakt: “Wij werken niet met zekerheden maar met groot risico op alle fronten.”[4]
Deze “nieuwe dingen” werden gezocht in jonge en innovatieve choreografen. Hoewel bekende gezichten terugkeerden – John Butler, Hans van Manen en Glen Tetley – vertoonde het repertoire vooral een nieuwe aanwas van choreografen.[5] Louis Falco bijvoorbeeld werd gecontracteerd voor de balletten ‘Journaal’ (1971); ‘Eclipse’ (1974); en ‘Caterpillar’ (1975). Laatstgenoemde ballet werd door de Nederlandse pers omschreven als “een topstuk van ongewone kracht”.[6] Of de experimentele voorstelling ‘Never Never Land’ (1970) van performance kunstenaar Peter Dockley, waarin de grenzen tussen toeschouwer en danser gewelddadig werden doorbroken. Vrouwelijke choreografen, veelal onder-gerepresenteerd op het repertoire van dansgezelschappen, werden eveneens binnen gehaald. Jennifer Muller, een voormalig danseres bij Louis Falco, werd aangetrokken om ‘American Beauty Rose’ (1974) en haar sensationele programma ‘Strangers’ (1975) te creëren. Kei Takei werd daarnaast in 1976 gevraagd voor de elfde episode uit haar kenmerkende project ‘Light’: een doorlopende creatie, bestaande uit meer dan dertig delen, waarin Takei de Westerse en Japanse danstradities onderzoekt.
Jiří Kylián
Een belangrijk hoogtepunt uit deze periode is de komst van de 26-jarige Jiří Kylián. Na het succes van ‘Viewers’ werd hij gevraagd om andere werken te choreograferen: ‘Stoolgame’ (1974) en ‘La Cathédrale Engloutie’ (1975). Vanaf dit moment nam zijn carrière een vlucht. In 1975 werd hij samen met Hans Knill – voormalig danser, balletmeester en later hoofd van de audiovisuele afdeling van NDT – benoemd tot artistiek directeur. Deze positie zou hij vanaf 1978 zelfstandig vervullen en pas in 1999 achter zich laten.[7] In deze tweede helft van de jaren zeventig stuitte Kylián echter op enkele punten van onenigheid met Carel Birnie. Niettegenstaande deze moeilijkheden, kenmerkt deze periode zich door een enorme productiviteit van Kylián. Achteraf gezien kunnen de werken uit deze periode worden gerekend tot zijn vroege meesterwerken: ‘Verklärte Nacht’ (1975); ‘Symfonie in D’ (1976); ‘Sinfonietta’ (1978) – Kylián’s definitieve doorbraak tijdens het Spoleto Festival van 1978 in Charleston (V.S.) – en ‘Psalmensymfonie’ (1978).
De specifieke aandacht voor de structuur van de muziek is een aspect binnen het oeuvre van Kylián dat onmogelijk over het hoofd kan worden gezien. Zijn choreografieën zijn alom geprezen om de bijzondere verbintenis van de compositie met de beweging. Volgens Clive Barnes zorgden Kylián's “bewegingen voor bezieling van de muziek”, en bestonden zijn balletten, zoals de wereldberoemde danser Rudolf Nureyev opmerkte, uit “zoveel mooie bewegingen en beelden. De muzikaliteit, de bewegingen – precies datgene wat van belang is bij dans.”[8] De nadruk van Kylián op symfonieën en composities voor grote orkesten, bijvoorbeeld van Leoš Janácek, Gustav Mahler, Igor Stravinsky, Arne Nordheim en Toru Takemitsu, zorgde tevens voor een intensievere band met het Nederlands Balletorkest. Dit orkest was in 1965 opgericht voor de begeleiding van zowel NDT als het Nationale Ballet. Met gemiddeld 45 musici, regelmatig bijgestaan door een koor, richtte dit orkest zich primair op de symbiose van dans en muziek – een doelstelling die het vandaag de dag nog altijd nastreeft.
De Springplank: een gezelschap voor jonge dansers
Ten slotte stond het eind van de jaren zeventig in het teken van de oprichting van ‘De Springplank’, een tweede gezelschap voor jonge en getalenteerde dansers. Deze kleine groep van slechts zes dansers werd begeleid door Simon Mottram en beleefde haar eerste première op 28 april 1978.[9] Binnen het oorspronkelijk concept zou deze groep vooral educatieve doelen dienen; zij zou fungeren als een tweejarig educatieprogramma waarmee de kloof werd gedicht tussen Nederlandse dansopleidingen en het niveau van dansgezelschappen.[10] Een eerste stap voor jonge en hoofdzakelijk Nederlandse dansers, om “interpretatieve vaardigheden te ontdekken, zonder direct de druk te ervaren van het niveau en de verwachtingen in een gerenommeerd gezelschap”.[11] Het repertoire van deze groep bestond voornamelijk uit werken die gecreëerd waren voor het eerste gezelschap, maar ook uit enkele speciaal voor en door de groep gecreëerde stukken. Met de jaren zou dit kleine gezelschap steeds verder groeien. Het concept bleek een goede voedingsbodem voor de begincarrière van explosieve dansers die zich over de gehele wereld zouden uitspreiden. In sommige gevallen zouden deze jonge dansers doorstromen naar het eerste gezelschap en bepalend worden voor het gezicht en repertoire van het Nederlands Dans Theater. Een gezicht en repertoire dat gedurende deze jaren zeventig, met het “onverwachte” van Jiří Kylián, in bijzondere mate werd bepaald door dansers als Arlette van Boven, Roslyn Anderson, Jeanne Solan, Alida Chase, Karen Tims, Sabine Kupferberg, Eve Walstrum, Gerald Tibbs, Rick McCullough, Leigh Warren, Nils Christe, Eric Hampton en Michael Sanders – om maar enkelen te noemen.
[1] Jiří Kylián in ‘Interview met Jiří Kylián (Stuttgart Ballett), die een nieuw ballet maakte voor het Nederlands Dans Theater, dat op 26 november in de Koninklijke Schouwburg in première zal gaan.’ De Sleutel, november 1973.
[2] ‘The repertory of the NDT’, Haags Gemeentearchief, BNR 705 inventarisnummer 980.
[3] Coos Versteeg, Nederlands Dans Theater. Een revolutionaire geschiedenis (Amsterdam: Balans, 1987), p. 76-80; ‘Notes on the Seventies’, NDT-archief, datum onbekend.
[4] Hans Vogel, ‘Directeur Carel Birnie: Hier worden nieuwe dingen gemaakt’, Het Parool, 13 juli 1974.
[5] Yvonne Beumkes ‘De Jaren ’70.’ Bericht aan de NDT Vrienden, nr. 14, 1984.
[6] Kamphoff, ‘Ballet Caterpillar: rauw topstuk’, Het Parool, 19 februari 1975.
[7] Susan Bloch, ‘Jiří Kylián: Some Notes.’ NDT-archief datum onbekend.
[8] Clive Barnes, ‘Dutch dance a rare treat’, New York Post, July 10, 1979; Joyce Wells, ‘Chech-ing it out’, Women’s Wear Daily, July 18, 1979. Beide artikelen in NDT-archief.
[9] De groep was echter in September 1977 al begonnen. Zie programmaboek 3, seizoen 1987/1988, NDT 2.
[10] Na Simon Mottram werd het artistiek leiderschap van de groep vervuld door achtereenvolgens Hilary Cartwright en Gradimir Pankov. In 1981 nam Arlette van Boven het over. Zij werd in 1990 opgevolgd door Gerald Tibbs, die deze functie zou vervullen tot november 2018 - de laatste jaren werd hij echter bijgestaan door Nancy Euverink. Met het pensioneren van Tibbs nam Fernando Hernando Magadan het artistiek leiderschap op zich.
[11] ‘The purpose and direction of the aspirants’, Haags Gemeentearchief, BNR 705 inventarisnummer 363.
Voor meer informatie kunt u verder lezen in 'Nederlands Dans Theater | 60'. Dit boek is uitgebracht ter gelegenheid van het 60 jarig jubileum van NDT en bevat naast de bovenstaande tekst ook persoonlijke verhalen van zestig personen verbonden aan het gezelschap.
Wij hebben ons best gedaan alle rechthebbenden met betrekking tot het getoonde foto- en videomateriaal op dit platform te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden.
