Przesuwanie Polski

Pod koniec II wojny światowej i w pierwszych miesiącach pokoju toczyły się negocjacje polityczne, które na długo ukształtowały polityczną mapę Europy. Najważniejszy głos mieli w nich przywódcy państw Wielkiej Trójki – USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii. Stalin dążył do utrzymania wschodnich terytoriów II Rzeczypospolitej, które zajął w następstwie paktu Ribbentrop-Mołotow. Na konferencjach w Jałcie i Poczdamie postanowiono o przesunięciu państwa polskiego na zachód – nową granicę z ZSRR wyznaczono wzdłuż tzw. linii Curzona, a Polska otrzymała kosztem Niemiec nowe terytoria na północy i zachodzie (Pomorze Zachodnie i Gdańsk, Ziemię Lubuską, Śląsk, Warmię i Mazury).

MIĘDZY BUGIEM A NYSĄ

Decyzje Wielkiej Trójki nakładały się na wieloletni polsko-niemiecki spór o państwową i kulturową przynależność Ziem Zachodnich i Północnych. Postulat korekty granicy z Niemcami formułowany był w okresie II RP przede wszystkim przez środowiska narodowe i związane z tzw. myślą zachodnią.

W latach wojny przyszłe nabytki terytorialne na zachodzie i północy uznawano w koncepcjach formułowanych przez rząd RP na uchodźstwie za formę reparacji wojennych oraz sposób na wzmocnienie potencjału gospodarczego państwa i poprawę położenia strategicznego Polski.

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA, WĘDRÓWKI

Lata 1945–1948 to na ziemiach polskich czas masowych migracji ludności. Większa część z nich miała charakter przymusowy – przesunięcie granic skutkowało przesiedleniem Polaków z zajętych przez ZSRR wschodnich województw II RP oraz wysiedleniem Niemców zamieszkujących przyznane Polsce tereny Śląska, Pomorza i Prus Wschodnich. Przymusowe przesiedlenia milionów ludzi były z jednej strony realizacją jałtańskich postanowień Wielkiej Trójki zmierzających do osłabienia Niemiec, zaspokojenia terytorialnych apetytów Stalina i kompensaty związanych z tym strat Polski, a z drugiej efektem panującego po wojnie przekonania, że stworzenie państw jednolitych etnicznie będzie zmniejszało ryzyko wybuchu kolejnych konfliktów zbrojnych.





Pozostałe migracje przymusowe wiązały się z represyjną polityką komunistycznego reżimu, który wykorzystywał je jako środek wymierzony w grupy i jednostki wrogie nowemu systemowi (lub za takie uznane) – wielu żołnierzy AK, członków antykomunistycznego podziemia i „wrogów klasowych” deportowano w głąb ZSSR; Ukraińców i Łemków mieszkających na południowym wschodzie Polski przesiedlono na północ i zachód (akcja „Wisła”, 1947 r.); górnośląskich górników Armia Czerwona deportowała w ostatnich tygodniach wojny do niewolniczej pracy w sowieckich kopalniach (tzw. Tragedia Górnośląska).

Wielu Polaków migrowało jednak dobrowolnie. Wracali z niewoli i robót przymusowych, uciekali za granicę, poszukiwali lepszego miejsca do życia, opuszczali zniszczone miasta i wsie, wędrowali za chlebem i możliwością łatwiejszego zarobku, szukali przygód.

ZIEMIE WYNISZCZONE

Ofensywa sowiecka z 1945 r. zostawiła ślady w krajobrazie Ziem Zachodnich i Północnych – ruiny, porzucony sprzęt wojskowy, zniszczona infrastruktura, wyludnione miejscowości. W pierwszym okresie po przejściu frontu zapanował kompletny chaos. Polacy tworzyli swoją administrację, Niemcy żyli nadzieją na utrzymanie spornych terenów, a realną władzę sprawowały komendantury Armii Czerwonej. Z jej żołnierzy formowano „trofiejnyje bataliony”, które dokonywały systematycznej grabieży fabryk i infrastruktury transportowej.

NIEMCY

UCIECZKI I PRZESIEDLENIA

Zimą i wiosną 1945 r. Niemcy z terenów Pomorza, Śląska i Prus Wschodnich masowo uciekali na zachód przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Ci, którym nie udało się wyjechać, znaleźli się w trudnej sytuacji ludzi pozbawionych praw obywatelskich. Wkrótce władze polskie zaczęły wysiedlać ludność niemiecką – najpierw (VI–VII 1945 r.) w sposób nieskoordynowany (tzw. „dzikie wysiedlenia”), a następnie w ramach wielkiej akcji przesiedleńczej (1946–1947) zorganizowanej na podstawie decyzji Wielkiej Trójki.

W pierwszych miesiącach 1946 r. przesiedlana ludność niemiecka trafiała przede wszystkim do brytyjskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Od lipca 1946 r. zaczęto również wysyłać transporty do strefy sowieckiej.

Na ilustracji ogłoszenie skierowane do niemieckich „repatriantów” instruujące ich o konieczności zabrania pościeli i naczyń kuchennych.

POLSKIE DROGI 

Z KRESÓW WSCHODNICH NA ZIEMIE ZACHODNIE 

Ustalenie wschodniej granicy Polski na linii Curzona oznaczało dla Polaków z Kresów Wschodnich jedno – przesiedlenie na zachód. Komunistyczne władze ogłosiły „powrót rodaków zza Buga do macierzy”, ale większość „repatriantów” z niechęcią opuszczała rodzinne strony i udawała się w nieznane. Kulminacja „akcji repatriacyjnej” przypadła na lata 1945–1946, a jej podstawę prawną stanowiły umowy o wymianie ludności zawarte przez PKWN z sowieckimi republikami Litwy, Ukrainy i Białorusi.

Przesiedlani zobowiązani byli do posiadania różnego typu dokumentów – kart ewakuacyjnych, przepustek, zaświadczeń – które umożliwiały pokonywanie kolejnych etapów podróży.

Nie wszyscy Polacy z Kresów wyjechali na tereny pojałtańskiej Polski. Jedni zostali zatrzymani przez sowieckie władze, a inni świadomie decydowali się pozostać na ziemiach włączonych do ZSRR. Wśród nich znalazł się, kierujący od 1941 r. Zakładem Narodowym im. Ossolińskich, historyk sztuki prof. Mieczysław Gębarowicz (1893–1984), który nie opuścił Lwowa i dbał o pozostawione w tym mieście dobra polskiej kultury.

POLSKIE DROGI

PIONIERZY, REEMIGRANCI, MIEJSCOWI

Wbrew popularnym poglądom Ziemie Zachodnie nie zostały zasiedlone przede wszystkim przez lwowiaków i wilniuków. Większość osadników przybyła z Wielkopolski i województw Polski centralnej (tzw. centrali). Władze komunistyczne zachęcały do wyjazdów, wspierały również akcję osadniczą, organizując grupy pionierów. Przez Ziemie Zachodnie przewędrowało też wiele tysięcy rodaków wywiezionych w czasie wojny do Niemiec lub powracających z emigracji.

W ramach akcji repatriacyjnej do Polski wracali m.in. górnicy, którzy wyjeżdżali do pracy we Francji i Belgii w okresie międzywojennym. Fakt ten przedstawiano w komunistycznej propagandzie jako dowód na przewagę Polski ludowej nad II RP.

Dla przesiedleńców i reemigrantów kluczową instytucją był Państwowy Urząd Repatriacyjny, który nie tylko organizował transporty ludności, lecz także zapewniał pomoc materialną i medyczną.

Integracja Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju odbywała się nie tylko za sprawą osadników, lecz także Ślązaków, Warmiaków i Mazurów o polskiej świadomości narodowej. W budowę nowych struktur politycznych i społecznych angażowali się działacze polonijnych organizacji funkcjonujących tam przed wojną.

ZIEMIE PRZECHODNIE

„Jak poszedłem sobie do urzędu, to powiedzieli – szukaj, a jak znajdziesz – to mieszkaj”. To zdanie ze wspomnień jednego z nowych mieszkańców Gdańska dobrze ilustruje sposób, w jaki zajmowano poniemieckie mieszkania i domy. Wiele zależało od zaradności, momentu przybycia na Ziemie Zachodnie, szczęścia, a czasem także od siły fizycznej. Niekiedy w jednym miejscu mieszkali wspólnie Polacy i Niemcy – pierwsi upatrzyli sobie już nowy dom, a drudzy nie zostali jeszcze wysiedleni. Trafnie atmosferę okresu przejściowego podsumował Bronisław Kowacz: „Długo jeszcze ani my – Polacy, ani oni – Niemcy nie wiedzieliśmy, kto tu jest u siebie”.

Zasady podziału gruntów rolnych rodziły spory – politycy PSL dążyli do tworzenia gospodarstw większych (tzw. wysokotowarowych), ale parcelacji dokonano według koncepcji Polskiej Partii Robotniczej (komuniści), która zakładała powstanie większej liczby małych gospodarstw. Podstawą parcelacji był osobny dekret o ustroju rolnym i osadnictwie na Ziemiach Odzyskanych.

CODZIENNOŚĆ ODZYSKANA

Życie codzienne na Ziemiach Zachodnich i Północnych cechowały, oprócz typowych powojennych problemów z zaopatrzeniem, brak lokalnych więzi społecznych oraz niepewność odnośnie do dalszych losów nowych terytoriów. Osadnicy przybywali z różnych rejonów, mieli inne zwyczaje, mówili różnymi odmianami polszczyzny – lwowskie „tajoj” brzmiało komicznie dla przybyszy z Polski centralnej. Powoli jednak lokalne społeczności się stabilizowały, a konieczność radzenia sobie z trudnymi warunkami wzmacniała sąsiedzkie więzi.

W zajmowanych przez osadników lokalach użytkowych zakładano pierwsze polskie sklepy i zakłady rzemieślnicze.

Powojenna przedsiębiorczość to często praca w zaimprowizowanych warunkach. 

ZIEMIE ODBUDOWANE

Ziemie Zachodnie i Północne były cennym nabytkiem dla gospodarki powojennej Polski, mimo ich wyniszczenia w wyniku działań wojennych oraz dewastacji i grabieży zakładów przemysłowych przez Armię Czerwoną. Szczególne ważne były śląskie kopalnie i fabryki, dobrze rozwinięta infrastruktura komunikacyjna oraz porty w Szczecinie i Gdańsku. Celem powojennej odbudowy była przede wszystkim integracja nowych terytoriów z resztą kraju. 

POLSKI DZIKI ZACHÓD

Ziemie Zachodnie i Północne były w pierwszych miesiącach po wojnie idealnym miejscem dla przestępców. Sprzyjały im wyludnienie, łatwy dostęp do łupów, mały stopień kontroli nowych województw przez państwo, brak lokalnych więzi społecznych. Do najczęstszych przestępstw należały rozboje, kradzieże, gwałty oraz szabrownictwo. Często popełniali je ci, którzy teoretycznie powinni chronić osadników i nieprzesiedlonych jeszcze Niemców – żołnierze Armii Czerwonej, milicjanci, funkcjonariusze państwowi. Nowe terytoria były również wykorzystywane przez urzędników z całej Polski jako źródło zaopatrzenia dla instytucji (np. szkół muzycznych) zniszczonych i zdewastowanych w czasie wojny.

Targowiska, zwane początkowo szaberplacami, należały do najważniejszych instytucji życia społecznego. Znaczna część oferowanych na nich towarów pochodziła z szabru. Często przychodzili tam Niemcy, którzy z konieczności wyprzedawali meble, ubrania, wyposażenie domów.

Przejmowanie ruchomości poniemieckich legalizowano poprzez ich zgłoszenie oraz wpłacenie odpowiedniej kwoty pieniędzy w Obwodowym Urzędzie Likwidacyjnym. 

PAŃSTWO I PARTIA

PRZEJMOWANIE KONTROLI

Po przejściu frontu na terenach Ziem Zachodnich i Północnych rozpoczynały działalność terenowe komórki polskiej administracji. Skoordynowane działania związane z obejmowaniem przez państwo zarządu nad nowymi terytoriami wiążą się z powołaniem Ministerstwa Ziem Odzyskanych (IX 1945 r.), na którego czele stał Władysław Gomułka. Stabilizacja sytuacji oznaczała większą kontrolę państwa i partii, a co za tym idzie koniec swobody „polskiego Dzikiego Zachodu”.

Władze dążyły do przejęcia kontroli nad migracjami. Służyło temu m.in. uszczelnienie łatwej do przekroczenia „zielonej granicy” między Polską a Czechosłowacją.

Na terenach Ziem Zachodnich znalazło się wielu żołnierzy polskiego antykomunistycznego podziemia – część z nich szukała azylu, inni kontynuowali działalność konspiracyjną.

Na zdjęciu poniżej mjr. Ludwik Marszałek „Zbroja”, członek Komendy WiN na Dolnym Śląsku, na którym wykonano wyrok śmierci we wrocławskim więzieniu na ul. Kleczkowskiej.

Na początku 1945 r. na Górnym Śląsku, tuż pod zdobyciu tego terenu przez wojska Armii Czerwonej, dochodziło do aktów terroru zwanych dziś Tragedią Górnośląską.

Wśród nich szczególnie dojmujące było zesłanie kilkudziesięciu tysięcy Ślązaków do niewolniczej pracy w ZSRR (głównie w kopalniach węgla).

Władze komunistyczne z podejrzliwością patrzyły na tzw. autochtonów (członków społeczności pogranicza: Ślązaków, Warmiaków i Mazurów, zamieszkujących tereny przedwojennych Niemiec) i obywateli II RP z obszarów włączonych w czasie wojny do Rzeszy, którzy masowo wpisywani byli na volkslisty. Oskarżano ich o zdradę lub uznawano za Niemców, co stawało się podstawą do stosowania represji. Działania komunistycznych służb bezpieczeństwa dotykały często osób, które w czasie powstań śląskich i plebiscytów opowiadały się za Polską.

NOWE ZIEMIE, NOWE INSTYTUCJE

Do najpilniejszych potrzeb należało stworzenie sprawnie działającej sieci instytucji życia codziennego – szkół, uczelni wyższych, ośrodków zdrowia, lokalnej prasy codziennej. Często wymagało to mocnego zaangażowania miejscowych społeczności i ich liderów, którzy uczyli się brać sprawy w swoje ręce. „Załatwiali” wyposażenie, „organizowali” siedziby. Ziemie Zachodnie były terenem aktywnej działalności zarówno państwa, jak i samoorganizującego się społeczeństwa.

Pierwsze polskie uczelnie we Wrocławiu – Uniwersytet i Politechnikę – powołano latem 1945 r. 

Początkowo miały one wspólne kierownictwo, ich rektorem był prof. Stanisław Kulczyński, przed wojną pracownik Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. 

Prasa lokalna miała kluczowe znaczenie dla obiegu informacji – publikowano w niej zarządzenia władz, komentowano najważniejsze problemy życia codziennego, umieszczano ogłoszenia drobne i reklamy przedsiębiorców.

„Obecnie mowa polska wprowadza się do Wrocławia już nie jak licha komornica, lecz jako Pani i Władczyni” mówił Juliusz Petry, dyrektor wrocławskiej rozgłośni, podczas jej inauguracji (IX 1946 r.).

Radio jednak nie tylko służyło propagandzie, lecz także integrowało lokalną społeczność. 

KOŚCIÓŁ WĘDRUJĄCY

Przesunięcie granic państwowych stwarzało problem administracyjny dla Kościoła katolickiego – formalnie na terenach przyznanych Polsce wciąż funkcjonowały niemieckie diecezje. W tej trudnej sytuacji ogromne znaczenie miało szybkie działanie prymasa Augusta Hlonda, który powołał administratury apostolskie. Działalność Kościoła była bardzo istotna dla budowy polskich struktur społecznych na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Odgrywała ona szczególną rolę w integracji lokalnych społeczności i ułatwiała adaptację przesiedleńców na nowym terytorium.

W sierpniu 1945 r. powołał administratury apostolskie, tymczasowe jednostki administracyjne, które pełniły funkcje diecezji. Działały one aż do lat 70., gdy po uznaniu zachodniej granicy Polski przez RFN, papież Paweł VI powołał stałą organizację kościelną na terenach Ziem Zachodnich i Północnych.

„Łączy was wspólna wiara św. Katolicka, łączy was wspólna mowa […]. Łączy was ta sama twarda natura kresowa, która umie żyć w najtrudniejszych warunkach”. Te słowa z kazania ks. Bolesława Kominka, administratora apostolskiego w Opolu, obrazują wysiłki Kościoła w integrowaniu wiernych przesiedlonych z Kresów Wschodnich z Polakami od dawna mieszkającymi na Kresach Zachodnich.

OSADNICY PO GODZINACH

KULTURA, ROZRYWKA, REKREACJA

Na zasiedlanych terenach szybko powstawały lokalne centra życia kulturalnego i rozrywki. Część z nich była związana z organizacjami komunistycznymi, ale wiele powstało dzięki wysiłkom podejmowanym przez osadników. Ziemie Zachodnie i Północne stwarzały, dzięki poniemieckiej infrastukturze, doskonałe warunki do rozwoju turystyki i sportu. Przyjazdy wczasowiczów, np. w Sudety lub nad morze, integrowały zasiedlane terytoria z resztą kraju – turyści z innych regionów mogli poznać nowe ziemie i uznać je za swoje.

Na terenach zachodnich, zwłaszcza na Dolnym Śląsku, osiedlali się ocaleli z Holocaustu Żydzi. Choć wielu z nich wyemigrowało na fali wyjazdów po pogromie kieleckim (1946), to przez wiele lat działały na tych terenach społeczne i kulturalne instytucje żydowskie. Do najważniejszych z nich należał Dolnośląski Teatr Żydowski, który w 1950 r. został połączony z analogicznym teatrem łódzkim i przekształcony w Państwowy Teatr Żydowski. 

OSWAJANIE PRZESTRZENI

POLONIZACJA

Nazwy miejscowości i ulic, pomniki, szyldy, napisy na solniczkach czy wyposażeniu łazienek – zasiedlane ziemie były naznaczone śladami pozostawionymi przez ich niemieckich mieszkańców. Komunistyczne władze dążyły do spolonizowania przestrzeni i zaznaczenia, że ma ona nowych gospodarzy. Wprowadzanie polskich nazw i usuwanie niemieckich pozostałości było jednak nie tylko zabiegiem propagandowym, lecz także odpowiadało na społeczną potrzebę oswojenia przez osadników obcego kulturowo otoczenia, w którym przyszło im żyć. Poza tym żywa była pamięć wojny – wielu Polakom wszystko, co niemieckie kojarzyło się ze zbrodniami popełnianymi przez okupantów.

Pomnik Wilhelma I we Wrocławiu został wysadzony w powietrze 21 października 1945 r.

Pocztówka z Międzyzdrojów – widoczne przekreślenia niemieckich napisów oraz przybita na środku pieczątka z polską nazwą miejscowości.

PROPAGANDA

KOMUNIŚCI I PIASTOWIE

„Władze Polski ludowej, w sojuszu z ZSRR, odzyskały prapiastowskie terytoria nad Odrą i Nysą odebrane niegdyś przez germańskich najeźdzców. Dzięki temu państwo polskie zajmuje jednolite gospodarczo i etnicznie terytorium, a zagospodarowanie Ziem Odzyskanych i przywrócenie im pierwotnego charakteru słowiańskiego to wielkie sukcesy powojennej odbudowy. Ze względu jednak na zagrożenie niemieckim rewanżyzmem granica na Odrze i Nysie musi być pilnie strzeżona” – Tak, w największym skrócie, przedstawiała się propagandowa opowieść o Ziemiach Odzyskanych, która przez dziesięciolecia znajdowała się wśród stałych motywów oficjalnej ideologii PRL. Taka narracja wypierała pamięć o skomplikowanej przeszłości pogranicznych terenów oraz zawłaszczała wcześniejsze polskie zainteresowania historią tych ziem (obecne np. w przedwojennym reportażu „Na tropach Smętka” M. Wańkowicza).

W kwietniu 1946 r. w Szczecinie zorganizowano imprezę propagandową „Trzymamy straż nad Odrą”.

W 1948 r. zorganizowano we Wrocławiu wielką Wystawę Ziem Odzyskanych, która podsumowała osiągnięcia w zagospodarowywaniu Ziem Zachodnich i Północnych.

ZIEMIE MITYCZNE

Temat zasiedlania Ziem Zachodnich i Północnych funkcjonował w kulturze PRL jako mit, w którym dominujące miejsce zajmowała wyludniona, stwarzająca nowe możliwości, ziemia obiecana oraz dzielni osadnicy. Nie oznacza to, że w każdej opowieści o tym terenie dominowała narracja propagandowa. Powstawały również wartościowe dzieła, które w nietypowej, intrygującej scenerii przejściowego terytorium przedstawiały ludzi wykorzenionych i zagubionych w powojennej rzeczywistości. Na tych terenach umieszczono również akcje popularnych komedii filmowych – „Rzeczpospolitej babskiej” oraz „Samych swoich”.

PO 1989 – PRZEŁAMYWANIE NARRACJI

Upadek komunizmu w Polsce umożliwił przełamanie oficjalnej narracji o Ziemiach Zachodnich i Północnych (coraz rzadziej nazywanych Odzyskanymi). Osłabieniu uległy wątki pioniersko-heroiczne, a dowartościowane zostały niejednoznaczna tożsamość terenów pogranicza oraz pamięć o wcześniejszych mieszkańcach, także tzw. autochtonach, którzy znajdowali się dotychczas na marginesie zainteresowań. W wyobraźni zbiorowej Ziemie Zachodnie i Północne zaczynają funkcjonować jako miejsce łączące pamięci grup mieszkańców o różnych tradycjach, korzeniach i historycznych doświadczeniach.

„Weiser Dawidek” Pawła Huellego (1987) – jedna z najważniejszych powieści podejmujących tematykę kulturowej tożsamości Pomorza

Nakręcony przez Wojciecha Smarzowskiego filmowy dramat „Róża” na nowo wprowadził temat zasiedlania Ziem Zachodnich i Północnych w centrum polskiej debaty publicznej. W filmie tym podjęto kilka szczególnie bolesnych wątków – brutalne działania Armii Czerwonej i NKWD (w szczególności masowe gwałty na Niemkach z terenów Prus Wschodnich), trudny los posądzanych o zniemczenie Mazurów, bandytyzm panujący na przejściowych terenach.

Zainteresowanie przedwojenną historią Ziem Zachodnich znalazło odbicie także w literaturze popularnej, np. w serii kryminałów o Eberhardzie Mocku autorstwa Marka Krajewskiego.