Nazwa najważniejszej kijowskiej nekropolii pochodzi od nazwiska rosyjskiego generała, właściciela pobliskiego majątku – Siergieja Bajkowa. Jest to zatem właściwie cmentarz Bajkowa, choć często bywa nazywany „bajkowym”.
Kijów w XIX wieku (1879), autor: Stanisław AntoszewiczNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W 1812 roku w Kijowie mieszkało ponad 4 tysiące Polaków, głównie szlachty. Po trzydziestu latach było ich już około 8 tysięcy. Niektórzy zdobyli wysoką pozycję, jak Józef Zawadzki, założyciel miejskiej giełdy i burmistrz w latach 1860–1863.
Cmentarz Bajkowa w Kijowie. Rzeźba na nagrobkuNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W 1900 roku w Kijowie mieszkańców deklarujących się jako osoby narodowości polskiej było ok. 35 tysięcy na około 250 tysięcy mieszkańców. Po roku 1917 pojawiła się ostatnia fala przybyszów, przede wszystkim z prowincji. Polaków mogło być wtedy nawet ponad 100 tysięcy. Obecnie osób deklarujących się jako Polacy jest w stolicy Ukrainy około 7–10 tysięcy. Część przyjechała do Kijowa już po 1991 roku.
Ważne daty z historii cmentarza
ok. 1834 – pierwsze pochówki na cmentarzu
1876 - do cmentarza włączono tereny po drugiej stronie ulicy Bajkowa
1935 – w kwaterze polskich żołnierzy poległych wiosną 1920 roku postawiono pomnik
2001 – cmentarz Bajkowa został uznany za wybitny zabytek historii Ukrainy
Na cmentarzu pochowana jest Aniela Pol, wdowa po poecie Wincentym Polu. Teresa Abramow-Newerly to matka Igora Newerly'ego, pisarza. Pomogła mu w ucieczce z Kijowa w 1924 roku.
Na cmentarzu Bajkowa pochowanych zostało wiele Polek i wielu Polaków, mieszkańców miasta i guberni kijowskiej. Do dzisiaj zachowało się około 650 pomników sprzed 1945 roku.
Pochowane są tu też osoby ważne dla współczesnej Ukrainy: poetka Łesia Ukrainka (1871–1913), Mykoła Łysenko (1842–1912) – twórca muzyki do Modlitwy za Ukrainę, czy historyk Mychajło Hruszewski (1836–1934).
Józef Choynowski (1833–1914) – archeolog i kolekcjoner. Zgromadził bogatą kolekcję archeologiczną, którą zapisał Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Obecnie stanowi ona część zbiorów m.in. Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu i Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Ludwik Górecki (1825–1885) – doktor medycyny, profesor Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie. W 1871 roku przeprowadził w Kijowie pierwsze szczepienia przeciwko ospie.
Leon Idzikowski (1827–1865) – założyciel największej kijowskiej księgarni, czytelni i firmy wydawniczej. Drukował m.in. pierwsze wydania utworów wybitnego kompozytora ukraińskiego Mykoły Łysenki i polskich poetów. Oficyna do roku 1920 wydała około 8 tysięcy tytułów.
Wilhelm Kotarbiński (1848–1921) – malarz, przez Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu „uznany i uhonorowany jako akademik za osiągnięcia na niwie artystycznej”.
Stanisław Syroczyński (1848–1912) – leśnik, ziemianin, filantrop, współzałożyciel, wraz z Romanem Dmowskim, Polskiego Stronnictwa Narodowego na Rusi. W latach 1906–1909 poseł do Rady Państwa – wyższej izby parlamentu rosyjskiego.
Włodzimierz Wysocki (1846–1894) – poeta i popularny kijowski fotografik. Nadworny fotograf wielkiej księżnej Aleksandry Pietrowny Romanowej. Symbolicznie upamiętniony na grobie swojej matki - Maksymilii Wysockiej.
Włodzimierz Wysokowicz (1854–1912) – profesor, patolog i epidemiolog, jeden z twórców współczesnej immunologii. Inicjator i główny fundator szpitala polskiego w Kijowie oraz lubelskich Warsztatów Rzemieślniczych.
Cmentarz Bajkowa w Kijowie. W pobliżu kwatery polskich legionistówNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Trzeciego maja 1935 roku odsłonięto pomnik żołnierzy polskich poległych pod Kijowem w roku 1920 w czasie wojny polsko-bolszewkickiej. Był to jedyny w tym czasie uporządkowany wojskowy cmentarz polski na terenie ZSRR. Kilka lat później został zniszczony.
Cmentarz Bajkowa w Kijowie. Groby polskich żołnierzyNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Maria Bondziuk-Berezowska, która pamiętała pomnik sprzed wojny i dożyła wolnej Ukrainy, przekazała swoje wspomnienia miejscowym Polakom. Staraniem Kijowskiego Narodowościowo-Kulturalnego Stowarzyszenia Polaków „Zgoda” oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa udało się wznieść nowy pomnik i przywrócić pamięć tego miejsca.
Cmentarz Bajkowa w Kijowie. Tablica pamiątkowa polskich żołnierzyNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Cmentarz Bajkowa w Kijowie. Tablica pamiątkowa polskich żołnierzyNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Jest wśród napisów na cmentarza Bajkowa jeden szczególny:
Przestroga Rodzicom:
Do końca życia Waszego
Nie dajcie Dzieciom majątku swego.
W grobie mi już kłopot dokuczyć nie zdoła,
Spać będę w mym grobie, aż mnie Bóg powoła.
Na pomniku nagrobnym Maksymilii Wysockiej umieszczony został wiersz napisany przez jej syna - Włodzimierza Wysockiego - znanego kijowskiego fotografa i poetę.
Od lat 80. XX wieku na cmentarzu spotkać można było ochotniczki i ochotników. Wspólnie, pod wodzą niestrudzonej Czesławy Raubiszko, zaczęli porządkować polskie nagrobki. Inicjatywa rozrosła się i przerodziła w kijowskie Stowarzyszenie Polaków „Zgoda”.
Opiekę nad grobami sprawują też inne polskie organizacje, mieszkanki i mieszkańcy Kijowa, dyplomaci. Do pomocy przyjeżdżają również wolontariusze z Polski.
Tekst: Bartłomiej Gutowski
Fotografie: Bartłomiej Gutowski, Norbert Piwowarczyk
Opracowanie: Anna Ekielska
© autorzy i Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Instytucja nadzorująca: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
