Choroba Chopina

MW: Przeżycie kolosalne, którego nie zapomni się do końca życia. Niezwykła atmosfera i sceneria zamkniętego, ciemnego kościoła, w którym intensywnie oświetlony był tylko filar z kryptą zawierającą serce Chopina. Wszyscy tam zebrani mieli świadomość, że uczestniczą, w czymś bardzo niezwykłym – mieliśmy zobaczyć szczątki naszego największego, legendarnego kompozytora. 

W podniosłej atmosferze wyolbrzymionej przez scenerię dawało się wyczuć wyraźne napięcie. Wszystko było wprawdzie zaplanowane i przebiegało zgodnie z planem, niemniej nie mogliśmy do końca przewidzieć, z jakimi problemami się napotkamy. Samo otwarcie krypty było momentem budzącym bardzo silne emocje. Najpierw w niszy w krypcie ukazała się zewnętrzna skrzynka koloru brązowego opakowana dodatkowo papierem, włożonym tam, jak rozumiem, po to, żeby wypełnić nadmiar wolnej przestrzeni.

Po wyjęciu okazało się, że w środku zewnętrznej skrzynki znajdowała się druga, mniejsza koloru czarnego. To były olbrzymie emocje, potęgowane przez to, że posuwaliśmy się naprzód w rytmie pewnej określonej gradacji: najpierw zdjęcie płyty, potem wyjęcie i otwarcie zewnętrznej skrzynki, potem to samo ze skrzynka wewnętrzną… Napięcie, które się z tym łączyło, wynikało dodatkowo z faktu, że nie mieliśmy pojęcia, co tak naprawdę zastaniemy w środku. 

MW: Tak, takie było założenie od początku całego przedsięwzięcia. Prosiłem wyraźnie, żeby obiekt badania nie został w żaden sposób naruszony. Ma to swoje uzasadnienie biologiczne, chemiczne i mikrobiologiczne. Kiedy w końcu zobaczyliśmy samo serce, poczuliśmy ulgę. 

erce Chopina zachowane jest znakomicie. Od 1945 roku, kiedy widziano je po raz ostatni, wszystko mogło się z nim wydarzyć. Na szczęście nie wydarzyło się nic złego.

MW: Jako lekarz muszę powiedzieć, że wielkie serce, serce powiększone to objaw patologiczny typowy dla przewlekłych chorób płuc zwany sercem płucnym, cor pulmonale. Serce to jeden wielki mięsień. Takie zmiany patologiczne łatwo zrozumieć, jeśli uświadomimy sobie, w jaki sposób krew krąży w naszym organizmie. 

Krew pompowana przez lewą komorę uchodzi z serca przez aortę, by następnie dotrzeć do wszystkich organów i tkanek organizmu. Krew pompowana przez prawą komorę, kierowana jest do płuc. Jeśli płuca zajęte są przewlekłym procesem chorobowym, opór płucny rośnie.

Prawe serce musi więc wykonać większą pracę. Żeby efektywnie spowodować przepływ krwi w krążeniu płucnym, z konieczności zwiększa siłę wyrzutu, co z kolei powoduje przerost mięśniówki. W ten sposób dochodzi do tego, co w medycynie określa się mianem kardiomegalii, czyli do powiększenia serca. Takie jest właśnie serce Chopina.

MW: Rozpoznanie gruźlicy u Chopina nie jest zaskakujące. Pamiętam, że   dawno uczono o tym w szkole. Nie jest to więc zaskoczenie, niemniej to, co zobaczyliśmy, jasno potwierdziło, że zasadniczą chorobą Fryderyka Chopina najprawdopodobniej była przewlekła gruźlica płuc. W pierwszej połowie XIX wieku gruźlica w Europie północnej była chorobą endemiczną, czyli chorobą pojawiającą się na określonym obszarze z wyraźnie zwiększoną częstością.

Dzieci i młodzież w tej części Europy były powszechnie zarażone prątkiem gruźlicy, którego odkrycia jako czynnika sprawczego choroby dokonał dopiero parędziesiąt lat później Robert Koch. Kliniczne rozpoznanie gruźlicy było jednak jasne – nazywało się ją suchotami. Do 90% populacji ludzi młodych do 18 roku życia chorowało na tę chorobę. Dramatycznie wysoki odsetek! Od 1/4 do 1/3 wszystkich zgonów powodowane było w tamtych czasach przez gruźlicę. W medycynie mówi się, że gruźlica jest chorobą nędzy.

MW: Na powierzchni serca Chopina, na nasierdziu, wyraźnie widoczne są dwa charakterystyczne elementy morfologiczne. Pierwszy z nich to pokrycie całej powierzchni mięśnia sercowego meszkowatym srebrzystym nalotem włóknikowym, faktycznie przypominającym szron. Rozłożenie tego nalotu jest dość równomierne na powierzchni serca. Objaw ten można interpretować, jako wynik włóknikowego gruźliczego zapalenia osierdzia.

Na powierzchni serca Chopina widoczne są też trzy perłowo-białe guzki o kształcie kulistym obecne na ścianie lewej komory. Pasuje to do całości obrazu patologicznego, bo tak wyglądają gruźliczaki – twory morfologiczne, które mogą pojawiać się na powierzchni serca w przypadku infekcji gruźliczej, choć taki obraz jest rzadkością. 

Szukając w literaturze podobnych opisów, znalazłem amerykański artykuł z 1948 roku, gdzie pokazana jest podobna zmiana na powierzchni mięśnia sercowego osoby ciężko chorującej na gruźlicę.

Leczenia przyczynowego nie było, wobec czego choroba nieodwołalnie postępowała, pociągając za sobą narastające objawy i skutki zdrowotne. Wycieńczenie organizmu powodowało słabość, duszności, niewydolność fizyczną i łatwa zapadalność na najróżniejsze infekcje – objawy te znamy z opisów dotyczących życia Chopina. 

Objawem stałym był uciążliwy, męczący kaszel. Chopin miał także dolegliwości brzuszne, co może być związane z infekcją gruźliczą jelit, która wcale nie jest rzadkością. Serce Chopina pokazało nam obraz będący efektem przewlekłej postępującej gruźlicy płuc prowadzącej do powiększenia mięśnia sercowego. W pewnym momencie nastąpiło powikłanie zasadniczego procesu chorobowego ze strony układu sercowo-naczyniowego w postaci narastającego gwałtownie gruźliczego zapalenia osierdzia. 

MW: Wiąże się to z hipotezą, że chorobą gnębiącą Chopina, być może nie była gruźlica, tylko łagodnie przebiegająca mukowiscydoza. Duszności i odkrztuszanie plwociny są objawem na tyle niespecyficznym, że pojawiają się w rozmaitych chorobach dróg oddechowych. Mukowiscydoza jest taką chorobą. Różni się od gruźlicy tym, że nie jest chorobą zakaźną, tylko chorobą genetyczną.

Skoro siostra Chopina Emilia zmarła na podobną chorobę, można byłoby doszukiwać się rodzinnych, dziedzicznych korzeni choroby. Argumentów za tą hipotezą było więcej. Po pierwsze, Chopin cierpiał na dolegliwości brzuszne, po drugie, Chopin nigdy nie spłodził dzieci mimo zapewne licznych romansów i długoletniego pożycia z George Sand. Oczywiście nie oznacza to, że był niepłodny, ale zwiększa to prawdopodobieństwo tej alternatywnej hipotezy.

MW: Problem cierpienia fizycznego jako siły napędowej twórczości artystycznej był wielokrotnie opisywany. Nawet jeśli ograniczymy się do samych kompozytorów, paleta przykładów będzie szeroka – najbardziej dobitnym jest pewnie Ludwig van Beethoven cierpiący bardzo poważnie z powodu licznych dolegliwości zdrowotnych. Ale lista jest długa, żeby wspomnieć choćby Schuberta, Schumanna, Smetanę, Czajkowskiego, Mahlera… 

Jak dalece cierpienie i choroba wpłynęły na twórczość Chopina? Oczywiście nie mamy grupy kontrolnej, wobec czego nie możemy tego zbadać ani zmierzyć, ale możemy się domyślać, że przebieg choroby, która powoduje tak dramatyczne skutki i taki poziom cierpienia narastający w życiu u kogoś tak wrażliwego jak jeden z najwspanialszych kompozytorów, jacy kiedykolwiek pojawili się na świecie, musiał powodować skutki. 

Preludia napisane w trakcie podróży na Majorkę, która miała być dla Chopina odskocznią i oddechem w problemach zdrowotnych, a ostatecznie bardzo negatywnie wpłynęła na kondycję zdrowotną kompozytora – w tej muzyce słychać tę rozpacz, ten dramat, tę rezygnację, ale i nadzieję. Paleta uczuć zawartych w Preludiach, ale i w innych utworach Chopina, jest niezwykła.

Oczywiście takie cierpienie i taka choroba musiały się odbić na tym, co Chopin przekazał nam wszystkim. Muzyka była najlepszym sposobem przekazu, jaki był mu dostępny, chociaż, jak dobrze wiemy, pisał także znakomicie.