Kaplica Krzyżanowskich po zakończeniu prac restauratorskich. Cmentarz Łyczakowski we Lwowie (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Lwowski adwokat Stanisław Krzyżanowski w 1890 roku ufundował na cmentarzu Łyczakowskim mauzoleum upamiętniające jego matkę Teofilę z Targowskich Krzyżanowską Kalicińską.
Kaplica Krzyżanowskich. Tablice epitafijne (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Teofila Kalicińska była aktorką teatrów krakowskich i lwowskich, wstępowała na scenie w latach 1849-1864. Zmarła w 1890 roku.
Kaplica Krzyżanowskich po zakończeniu prac restauratorskich. Cmentarz Łyczakowski we Lwowie (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Neogotycką kaplicę zbudowano w latach 1890-1891 na miejscu kaplicy rodziny Cetnerów, najstarszego mauzoleum na Łyczakowie.
Autorem projektu architektonicznego kaplicy Krzyżanowskich był Jan Tomasz Kudelski, prace budowlane prowadziła firma Jana Lewińskiego ze Lwowa. Kaplica ta uważana jest za jedną z najpiękniejszych realizacji na cmentarzu Łyczakowskim. Zaprojektowana została w sposób spójny i jednorodny, począwszy od kształtu bryły architektonicznej, aż po najmniejsze detale dekoracyjne. Styl neogotycki, który tutaj wybrano, ma wyraźne przesłanie symboliczne.
Romantyczna symbolika przypisywała neogotykowi, ukształtowanemu w XVIII wieku w Anglii, znaczenie metafizyczne, religijne i historyczne. Dlatego w XIX wieku często wybierano właśnie ten kostium historyczny dla kaplic cmentarnych i mauzoleów.
Instytut POLONIKA rozpoczął prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne przy kaplicy Krzyżanowskich latem 2019 roku. Ich celem było powstrzymanie procesu niszczenia kaplicy. Przeprowadzono je z założeniem jak najpełniejszego zachowania elementów historycznych i przywrócenia mauzoleum jego wysokiej wartości artystycznej. Dlatego, poza niezbędnymi pracami ratunkowymi i remontowymi, przeprowadzono również liczne rekonstrukcje i uzupełnienia brakujących i najbardziej zniszczonych elementów konstrukcyjnych i detali.
Stan zachowania kaplicy, przed podjęciem prac, konserwatorzy ocenili jako bardzo zły, a nawet grożący katastrofą budowlaną. Blaszane poszycie dachu było skorodowane i uszkodzone, w murach brakowało cegieł, dekoracyjne elementy kamienne i metalowe kruszyły się, pękały. Malowidła ścienne w kopule kaplicy zachowane były fragmentarycznie, okna witrażowe zupełnie zniszczone.
Kaplica Krzyżanowskich. Dach w czasie prac konserwatorskich (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Dach
Zdjęto skorodowane i uszkodzone wtórne poszycie dachu. Po zdjęciu blachy odsłonięto pierwotną drewnianą więźbę dachową, która w wielu miejscach była w bardzo złym stanie. Remont więźby polegał na wymianie i naprawie zbutwiałych krokwi i elementów konstrukcyjnych.
Kaplica Krzyżanowskich. Rekonstrukcja ceramicznych dachówek (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Nowe pokrycie dachowe wykonano z płytek ceramicznych i blachy miedzianej układanej na poszyciu drewnianym tradycyjną techniką łączenia na rąbek.
Kaplica Krzyżanowskich. Fragment oryginalej dachówki ceramicznej (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W czasie prac przy więźbie dachowej odnaleziono fragmenty ceramicznych dachówek szkliwionych na różne kolory. Okazało się, że cały teren wokół kaplicy był usiany okruchami potłuczonej ceramiki czyli resztek dachówek i gąsiorów, które pierwotnie pokrywały dach kaplicy.
Kaplica Krzyżanowskich. Dachówki ceramiczne (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Podjęto decyzję o wykonaniu pełnej rekonstrukcji pierwotnego przykrycia dachu. Oryginalne ceramiczne dachówki, tak zwane karpiówki, były w dwóch kolorach. Pochodziły z lwowskiej fabryki Jana Lewińskiego. Podobne znajdowały się na dachach wielu budynków powstałych we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku.
Kaplica Krzyżanowskich. Cmentarz Łyczakowski we Lwowie (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Kaplica Krzyżanowskich. Ołtarz w trakcie prac konserwatorskich (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Elementy rzeźbione
Rzeźbione detale kamienne dekorujące kaplicę na zewnątrz i wewnątrz wykonane z piaskowca lub marmuru wymagały oczyszczenia, powstrzymania procesów zniszczenia i uzupełnienia ubytków. Brakujące fragmenty uzupełniono biorąc za wzór fragmenty lepiej zachowane.
Kaplica Krzyżanowskich. Wnętrze w trakcie prac konserwatorskich (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Marmurowy ołtarz z wnętrza kaplicy z medalionem z wizerunkiem Chrystusa, prawdopodobnie dzieło Piotra Witalisa Harasimowicza, oczyszczono za pomocą delikatnych pędzli i szczotek. Zabrudzenia i rdzawe plamy usunięto preparatem chemicznym, a zabieg trzeba było przeprowadzić kilkukrotnie.
Kaplica Krzyżanowskich. Ołtarz po pracach konserwatorskich (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Kamienny gargulec. Kaplica Krzyżanowskich na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (1890), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Kaplica Krzyżanowskich. Sklepienie przed konserwacją (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Sklepienie i polichromia
Zarówno warstwa malarska sklepienia i ścian, jak i jej podłoże, a nawet mury, wymagały kompleksowej interwencji. Dlatego prace konserwatorskie przebiegały tu etapami. Ich celem było zachowanie lepiej zachowanych fragmentów i rekonstrukcja fragmentów zupełnie zniszczonych.
Kaplica Krzyżanowskich. Dekoracje wnętrza przed konserwacją (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Sklepienie zostało oczyszczone z zabrudzeń powierzchniowych miękkim pędzlem, wybrane fragmenty zachowanych malowideł zostały zdjęte ze ścian. Wykonano transfery 12 płatów tynku. Fragmenty tynku z dekoracją zabezpieczono i utrwalono, a następnie wklejono na nowe podłoże na sklepieniu i ścianach.
Konserwacja kaplicy Krzyżanowskich. Rekonstrukcja malowideł (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W innych miejscach wykonano przerysy zachowanej warstwy malarskiej następnie na podstawie tych przerysów i zdjęć sporządzono kalki z rysunkiem polichromii. Kalki te wykorzystano do rekonstrukcji malarskiej najbardziej zniszczonych fragmentów dekoracji.
Kaplica Krzyżanowskich. Widok wnętrza (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Kaplica Krzyżanowskich. Dekoracje wnętrza (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W końcowych etapach prac wykonano retusze i podmalunki oraz scalono kolorystycznie całą polichromię dekorującą strop i ściany kaplicy.
Konserwacja kaplicy Krzyżanowskich. Neogotyckie okna (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Okna i witraże
Witraże, które są nieodzownymi elementem realizacji neogotyckich i zdobiły wszystkie okna kaplicy były niemal zupełnie zniszczone. Zachowały się z nich tylko fragmenty i odłamki.
Kaplica Krzyżanowskich. Witraże w trakcie prac konserwatorskich (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W trakcie kwerendy archiwlanej udało się ustalić, że jedna z austriackich firm, która realizowała w tamtym okresie liczne zamówienia ze Lwowa, wykonała również witraże do kapicy Krzyżanowskich.
Kaplica Krzyżanowskich. Rekonstrukcja witraży (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
W archiwach firmy Tiroler Glasmalerei und Mosaik Anstalt znaleziono zapisek mówiący o zamówieniu na „dwa witraże ornamentalne z symbolami kościelnymi do kaplicy grobowej”. Podjęto więc decyzję o wykonaniu przez konserwatorów pełnej rekonstrukcji witraży na podstawie zachowanych projektów firmy.
Kaplica Krzyżanowskich. Rekonstrukcja neogotyckiego witrażu (1890/1891), autor: Jan Tomasz KudelskiNarodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
Renowację kaplicy ukończono w 2020 roku po 18 miesiącach prac. Wykorzystano 8728 cegieł, 1088 szybek witrażowych. Na podstawie dwóch zachowanych ceramicznych dachówek i jednego gąsiora odtworzono 1025 dachówki i 75 gąsiorów. Prace przeprowadził polsko-ukraiński zespół konserwatorów pod kierunkiem Marcina Kozarzewskiego. Realizacja projektu była możliwa dzięki współpracy Instytutu Polonika z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej i Dyrekcją Muzeum Cmentarza Łyczakowskiego.
Tekst: Anna Ekielska
Fotografie: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granica POLONIKA, Rafał Jemielita, Monument Service, Anna Kudzia, Vitalij Chyzhewskij, Marcin Kozarzewski
© Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granica POLONIKA i autorzy
Instytucja nadzorująca: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP